کلاس شعرناب نه
به نام خدا
قالب ترجیع بند
از چندبخش تشکیل می شود که به هرکدام از این بخش ها خانه گفته می شود.
وزن عروضی تمام خانه‌های مسمط با هم یکسان است اما قافیه آن‌ها با هم تفاوت دارد. به عبارت دیگر، قافیه همه مصراع‌های هر خانه با هم برابر است، اما قافیه هر خانه با خانه‌های دیگر شعر متفاوت است.
بین خانه‌های مسمط بیتی می‌آید که به لحظ وزن با سایر خانه‌ها برابر است اما قافیه متفاوتی دارد. این بیت که عیناً در میان خانه‌های قالب ترجیع‌بند تکرار می‌شود، «ترجیع‌بند» یا «بندگردان» نام دارد.
مثال قالب ترجیع بند
به‌طور مثال، در ادامه، بخش‌هایی از ترجیع‌بند سعدی ارائه شده است.
ای دل نه هزار جهد کردی
کاندر طلب هوا نگردی
کس را چه گنه؟ تو خویشتن را
بر تیغ زدی و زخم خوردی
هم چاره تحمل است و تسلیم
ورنه به کدام جهد و مردی
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم
بگذشت و نگه نکرد با من
در پای کشان ز کبر دامن
دو نرگس مست نیم‌خوابش
در پیش و به حسرت از قفا من
هرگز نشنیده‌ام که یاری
بی‌‌یار صبور بود تا من
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم
قالب ترکیب بند
ساختار قالب ترکیب‌بند دقیقاً با قالب ترجیع‌بند یکسان است. با این تفاوت که در میان خانه‌های آن از یک بیت تکراری استفاده نمی‌شود. بلکه بیت‌های متفاوتی با وزن و قافیه یکسان، بین خانه‌های آن قرار می‌گیرند. این بیت، «بند ترکیب» نامیده می‌شود.
قالب ترکیب‌بند را معمولاً براساس تعداد مصراع‌های هر خانه یا بخش آن نام‌گذاری می‌کنند. به‌طور مثل، اگر هر خانه از آن ۴ مصراع تشکیل شده باشد، «ترکیب مربع» نامیده می‌شود. همچنین اگر هر خانه آن ۵ مصراع داشته باشد، به آن «ترکیب مخمس» می‌گویند.
مثال قالب ترکیب بند
شعر زیر، مثالی است از قالب ترکیب‌بند که وحشی بافقی آن را سروده است.
دوستان! شرحِ پریشانیِ من، گوش کنید
داستانِ غمِ پنهانیِ من، گوش کنید
قصه بی‌سر و سامانیِ من، گوش کنید
گفت وکوی من و حیرانی من گوش کنید
شرح این آتش جان سوز نگفتن تاکی
سوختم سوختم این راز نهفتن تا کی
روزگاری من ودل ساکن کویی بودیم
ساکن کوی بت عربده جویی بودیم
عقل ودل باخته دیوانه رویی بودیم
بسته سلسله سلسله مویی بودیم
کس در آن سلسله غیراز من ودل بند نبود
یک گرفتار از این جمله که هستند نبود
همان منبع