دوایر عروضی

دوایر عروضی
از لغت نامه دهخدا
دوایر عروضی.[ دَ ی ِ رِ ع َ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) دوایر عروضی . علم عروض از علم موسیقی استخراج و تدوین شده و همانطور که در موسیقی قدیم الحان و نغمات را به ملاحظه ٔ تناسب آنها با یکدیگر، به دستگاهها و دسته های گوناگون تقسیم و هردسته را در دایره ای جمع کرده اند در عروض نیز چند بحر متناسب را در جزو یک دستگاه آورده و آن را دایره نامیده و برای هر دایره اسمی مخصوص وضع کرده اند. به این ترتیب که دایره را با ترسیم اقطاری بر چند بخش کرده و بر محیط دایره در هر بخش یکی از ارکان سبب و وتد و فاصله را با حروف «ف ع ل » یا کلماتی که نتیجه ٔ همان حروف است نوشته و مبداء انشعاب هر بحری را تعیین کرده اند چنانکه از هر کدام از ارکان آغاز کنی یکی از بحور مربوط به آن دایره استخراج می گردد. عروض فارسی از عروض عربی گرفته شده و در عروض عربی به قول خلیل بن احمد و پیروانش15بحر و به عقیده ٔ ابوالحسن اخفش و عروضیان متأخر16بحر وجود دارد که جمعاً دوایرپنجگانه ٔ عروض تازی را به شرح زیر تشکیل داده اند:
1- دایره ٔ مختلفه ؛ مرکب از سه بحر طویل ، مدید و بسیط.
2- دایره ٔ مؤتلفه ؛ که از دو بحر وافر و کامل تشکیل یافته است .
3- دایره ٔ مجتلبه ؛ که از سه بحر هزج ، رجز و رمل تشکیل یافته است .
4- دایره ٔ مشتبهه ؛ که از شش بحر سریع، منسرح ، مقتضب ، مضارع ، مجتث و خفیف تشکیل یافته است .
5- دایره ٔ متفقه یا متقارب ؛ که به نظر خلیل بن احمد تنها بحر متقارب است و بنا به قول ابوالحسن اخفش دو بحر متقارب و متدارک می باشد.
-دوایر عروض پارسی؛ از16بحر عربی5بحر طویل ، مدید، بسیط، وافر و کامل را به علت سنگینی و ناخوش آیندی وزن و آهنگ ، و عدم تطابق با ذوق فارسیان و ایرانیان حذف و سه بحر جدید که به نام بحور مستحدث معروفند؛ یعنی بحرهای غریب ، قریب و مشاکل را به11بحر تازی افزوده بحور14گانه ٔ فارسی را تشکیل داده و آنها را در دوایر چهارگانه ٔ زیر گرد آورده اند:1- دایره ٔ مؤتلفه ؛ مرکب از بحور رجز، رمل ، هزج .2- دایره ٔ متفقه ؛ همان دو بحر متقارب و متدارک عربی .3- دایره ٔ مختلفه ؛ مرکب از بحور منسرح ، مقتضب ، مضارع و مجتث .4- دایره ٔ منتزعه ؛ مرکب از دو بحر سریع و خفیف تازی و سه بحر غریب ، قریب ، و مشاکل مستحدث فارسی . به نوشته ٔ معیار الاشعار سه دایره ٔ خاص فارسی که در عروض عرب وجود ندارد به شرح زیر است :
دایره ٔ اول ، دایره ٔ «مجتلبه ٔ زائده ٔ مزاحفه » که شامل اوزان ذیل است :1- هزج مکفوف (مفاعیل چهار بار).2- رجز مطوی (مفتعلن چهاربار).3- رمل مخبون (فعلاتن چهار بار).
دایره ٔ دوم ، دایره ٔ «مشتبهه ٔ مزاحفه » شامل اوزان ذیل :1- سریع مطوی (مفتعلن مفتعلن فاعلات ).2- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات مفتعلن ).3- مقتضب مطوی (فاعلاتن مفتعلن مفتعلن ).4- قریب مکفوف (مفاعیل مفاعیل فاعلات ).5- مضارع مکفوف (مفاعیل فاعلات مفاعیل ).6- خفیف مخبون (فعلاتن مفاعیلن فعلاتن ).7- مجتث مخبون (مفاعلن فعلاتن فعلاتن ).
دایره ٔ سوم ، دایره ٔ «مشتبهه ٔ زایده »که وزنهای مثمن ذیل را شامل است :1- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات2بار).2- مضارع مکفوف (مفاعیلن فاعلات2بار).3- مقتضب مطوی (فاعلاتن مفتعلن2بار).4- مجتث مخبون (مفاعلن فعلاتن2بار).5- وزن مهمل (فاعلات مفاعیل2بار).
به طور کلی دوایر عروضی اصلی متداول و مستعمل فارسی را برحسب تعداد و نظم هجای بلند و کوتاه آنها می توان15دایره یا سلسله شمرد جمعاً با52بحر اصلی به شرح زیر:
دایره ٔ اول ،16هجا دارد(12بلند و4کوتاه ) که سه بحر زیر از آن بدست می آید:1- رجز (4بار مستفعلن).2- رمل (4بار فاعلاتن).3- هزج (4بارمفاعیلن ) که به سبب سنگینی وزن در فارسی کمتر بکار می رود.
دایره ٔ دوم ، نیز16هجا دارد(8بلند و8کوتاه ) که3بحر ذیل از آن بدست می آید:1- هزج اخرب مکفوف سالم ضرب (مفعول مفاعیل مفاعیل مفاعیلن ) که صورت اصلی آن به سبب سنگینی وزن کمتر ولی با حذف هجاهای آخر بیشتر استعمال دارد.2- رجز مثمن مطوی (4بار مفتعلن).3- رمل مخبون (4بار فعلاتن).
دایره ٔ سوم ، نیز16هجا دارد(8بلند و8کوتاه ) و از آن6بحر حاصل شود:1- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلن ).2- خفیف مثمن مخبون (فعلاتن مفاعلن2بار).3- مضارع مثمن مکفوف محذوف (مفاعیل فاعلات مفاعیل فاعلن ).4- مضارع مکفوف اخرب (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلاتن ) که به سبب سنگینی وزن غالباً با حذف جزء آخر به صورت (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلان ) درمی آید و مضارع اخرب مکفوف محذوف نامیده می شود و خود از رایج ترین اوزان شعر فارسی است .5- مقتضب مطوی (فاعلات مفتعلن2بار).6- مجتث مخبون (مفاعلن فاعلاتن ) که از مبتدعات عروض دانان ایرانی است .
دایره ٔ چهارم ، مرکب از16هجا(8کوتاه و8بلند) که5بحر از آن حاصل شود.1- رمل مشکول (فعلات فاعلاتن2بار)2- هزج مقبوض مکفوف محذوف یا مقصور (مفاعلن مفاعیل مفاعلن فعولن یا مفاعیل ) که گاهی با حذف هجای کوتاه آخر مفاعیل ، نیمه ٔ اول مصرع به صورت (مفاعلن فعولن مفاعلن فعولن ) درمی آید.3- رجز مخبون مطوی (مفاعلن مفتعلن2بار)4- هزج مکفوف مقبوض (مفاعیل ُ مفاعلن2بار).5- رجز مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلان2بار).
دایره ٔ پنجم ، نیز16هجایی است(8کوتاه و8بلند) که دو بحر از آن استخراج می شود:1- رجز مخبون (مفاعلن4بار).2- چهار بار فاعلات که یا با حذف هجای آخر به صورت (فاعلن ) و یا با ادغام به صورت (فاعلاتن ) درمی آید.
دایره ٔ ششم ،12هجایی است(6کوتاه و6بلند) و خود شامل دو بحر است:1- متقارب (فعولن4بار).2- متدارک (فاعلن4بار).
دایره ٔ هفتم ، نیز12هجایی است(6کوتاه و6بلند) و6بحردارد:1- سریع مطوی موقوف . (مفتعلن مفتعلن فاعلات ).2- قریب مخبون (فعلاتن ، فعلاتن ، مفاعلن ).3- قریب مکفوف (مفاعیل مفاعیل فاعلات ).4- قریب اخرب مکفوف صحیح ضرب و عروض (مفعول مفاعیل مفاعیلن ).5- خفیف مخبون (فعلاتن مفاعلن فعلاتن ).6- مشاکل مکفوف مقصور یا محذوف (فاعلات مفاعیل مفاعیل - یا فعولن ) این دایره نیز برساخته ٔ ایرانیان است .
دایره ٔ هشتم ، از20هجا تشکیل یابد(12کوتاه و8بلند) و خود شامل دو بحر است:1- کامل مثمن (متفاعلن4بار).2- وافر مثمن (مفاعلتن4بار).
دایره ٔ نهم ،16هجایی است(6کوتاه و10بلند) و خود از4بحر تشکیل شده است:1- هزج مثمن اشتر صدر سالم عروض (مفاعلن مفاعیلن2بار).2- رمل مکفوف و سالم (فاعلات فاعلاتن2بار).3- رجز مخبون وسالم (مفاعلن مستفعلن2بار).4- رجز سالم و مخبون (مستفلن مفاعلن2بار).
دایره ٔ دهم ، که16هجا دارد(6کوتاه و10بلند) و5بحر از آن بدست می آید:1- مضارع مثمن مقبوض (مفاعلن فعلاتن4بار).2- خفیف سالم صدر و مخبون عروض (فاعلاتن مفاعلن2بار).3- مقتضب مطوی سالم ضرب و عروض (فاعلات مستفعلن2بار).4- مقتضب مخبون صدر و سالم عروض (مفاعیل مفتعلن2بار).5- قریب مثمن مکفوف صدر و سالم عروض (مفاعیل فاعلاتن2بار).
دایره ٔ یازدهم ، که باز16هجایی است(8کوتاه و8بلند) و خود سه بحر را در بردارد:1- مقتضب مخبون صدرین مطوی ضربین (مفاعیل مفتعلن2بار).2- بحر مشاکل (فاعلات مفاعلن ).3- مجتث مشکول صدر (مفاعل فاعلاتن2بار).
دایره ٔ دوازدهم ، باز12هجایی است(4کوتاه و8بلند) مرکب از4بحر:1- منسرح مسدس مطوی حشو (مستفعلن فاعلات مستفعلن ).2- خفیف مسدس مخبون (فاعلاتن مفاعلن فاعلاتن ).3- منسرح مسدس مرفوع (مستفعلن مفعول مستفعلن ).4- غریب مخبون عروض (فاعلاتن فاعلاتن مفاعلن ).
دایره ٔ سیزدهم ،12هجایی است(8کوتاه و4بلند) و فقط یک وزن از آن درآید:متدارک مخبون (فعلن4بار).
دایره ٔ چهاردهم ،14هجایی است(4کوتاه و10بلند) و5بحر ازآن بیرون آید:1- بسیط (مستفعلن فاعلن2بار).2- مدید (فاعلاتن فاعلن2بار).3- طویل (فعولن مفاعیلن2بار).4- مقلوب طویل (مفاعیلن فعولن2بار).5- عمیق (فاعلن فاعلاتن2بار) که دو بحر اخیر برساخته ٔ ایرانیان است.
دایره ٔ پانزدهم ، بحر ترانه ، که از ساخته های ایرانیان است و گویند رودکی نخستین بار آن را از کودکی کوزباز آموخت و بکار برد و اهل عروض آن را به وسیله ٔ زحافات و علل از بحر هزج استخراج کرده اند و اصل آن را (مفعول ُ مفاعلن مفاعیلن فع)دانسته اند و در کتب عروض با توجه به اختلافات جزیی16نوع از آن را ضبط کرده اند که8نوع از شجره ٔ اخرب و8نوع از شجره ٔ اخرم می باشد. (از المعجم صص68-96و بدیع و عروض و قافیه تألیف استاد همایی صص119-121و وزن شعر فارسی تألیف دکتر خانلری صص133-173و یادداشت مؤلف ). رجوع به ماده ٔ عروض و بحر و بحور شود