🔰قالب دوبیتی ( تک درس) (درسنامه ی ۶٨)
بسم الله الرحمن الرحیم
همان گونه که مستحضر هستید یکی از عمده ترین و شاید بگویم اساسی ترین رکن در اشعار موزون و همچنین نقدِ آن، غلبه و تسلط شاعر بر اوزان عروضی است و اگر این المان و این ویژگی و یا بهتر بگویم این رکن در شعر موزون لنگ بزند کل شاکله ی شعر به هم
می خورد و ما دیگر نمی توانیم آن را در حیطه ی اشعار قرار دهیم.
وزن عروضی در اشعار موزون به مثابه ی اسکلت یک بناست و اگر این اسکلت درست طراحی و مهندسی نشود حتما و قطعا شعر ما تا ثریا کج خواهد رفت یکی از آسیب های این امر در اشعار موزون این است که ریتم موسیقایی شعر بر هم می خورد و مخاطب نمی تواند آن موسیقی ساطع شده از شعر را دریافت کند هر چند ردیف و قافیه درست باشد و هر چند مفهوم و عناوین و مضامین و همچنین تصاویر درست باشد ولی متاسفانه و صد متاسفانه مخاطب نمی تواند با آن رابطه برقرار کند وقتی مخاطب با موسیقی شعر نتواند رابطه برقرار کند یک چیز نافرم و بهم ریخته و گاهی ناخوشایند در ذهن مخاطب متبادر می شود. (قاعده ی لانست)
🔷🔶 در عالم ادبیات فارسی برخی قالب های شعری برای خودشان وزن مخصوص به خود را دارد که اگر آن وزن مخصوص مراعات نشود دیگر به آن قالب آن نام اختصاص داده نمی شود مانند رباعی و دوبیتی که هر کدام برای خودشان وزن های مخصوص به خود را دارد متاسفانه در عصری که قدم به اشعار مدرن گذاشته ایم خیلی از نوقلمان و حتی برخی از شاعران فکر
می کنند که با برهم زدن وزنِ تعریف شده برای این قوالب می توانند طرحی نو دراندازند اما زهی خیال باطل که این امر جز یک بدعت آن هم بدعت خطرناک چیز دیگری
نمی تواند باشد.
♦️ دو بیتی چیست؟
قالب شعری دوبیتی از قالب های شعری اصیل فارسی است که از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران ریشه گرفته و مضمون آن بیشتر عارفانه و عاشقانه است. از بزرگترین دوبیتی سرایان می‌توان باباطاهر و فایز دشتستانی را نام برد.
🔰 قالب شعری دوبیتی از قالب‌های کهن و خاص ایرانی است که از اعماق دل مردم کوچه و بازار به وجود آمده است. از این قالب در مناطق مختلف ایران با نام‌هایی چون بیت، بایاتی، بید، دو بیتو، کله فریاد، چهارپاره نیز یاد می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌توان به بی‌پیرایه بودن و به کار نرفتن آرایه‌های پیچیده در آن اشاره کرد اما در عین ساده و کوتاه بودن مطالب و احساسات عمیق شاعر از آن دریافت می‌شود. می‌توان گفت بعد از قالب مثنوی، قالب شعری دوبیتی از طرفداران بیشتری در میان مردم عامه برخوردار بوده است. در واقع کاربرد قالب دوبیتی در کنار قالب مثنوی که هر دو قالب اصیل ایرانی هستند، به نسبت مساوی ۶۷ درصد تمام گونه‌های منظوم ادب عامه را تشکیل می دهد.
⭕ قالب شعری دوبیتی چیست؟
قالب شعری دوبیتی یا ترانه در قدیم به «فهلویات» معروف بوده است. این قالب در دوره ساسانیان نیز استفاده می‌شده که در آن دوره به آن «ترانک» می‌گفتند. در واقع این قالب، صورت تکامل یافته و با وزن عروضی شده نوعی از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران است. نکته قابل توجهی که می‌توان درباره فهلویات گفت آن است که این دوبیتی‌ها، رابط بین شعر قبل از دوره اسلام و شعر بعد از دوره اسلام است.
قالب شعری دوبیتی، چهار مصراع دارد که در بین چهار مصراع آن، مصراع‌های اول و مصراع‌های زوج آن هم قافیه هستند.
فهلوی سروده «شیخ صفی الدین اردبیلی» شاعر قرن هفتم و هشتم را باید جزء اولین و قدیمی‌ترین دوبیتی‌ها دانست.
♻️ ساختار قالب دوبیتی چگونه است؟
دو بیتی شعری یازده هجایی در چهار مصراع است که مصراع‌های اول و دوم و چهارم آن هم قافیه هستند و آوردن قافیه برای مصراع سوم اختیاری است. در مصراع اول و دوم بحث یا پند یا مثل مطرح می‌شود. در مصراع سوم معمولاً مطالب مصراع دوم تکرار می‌شود و ذهن خواننده را برای حرف اصلی و نتیجه گیری در مصراع چهارم آماده میکند. می‌توان گفت بیت آخر نقطه اوج شعر و نمایش هیجان و احساسات درونی شاعر است. شناخته شده‌ترین وزن دوبیتی، وزن (مفاعیلن مفاعیلن مفاعی (فعولن) ) است که وزن دوبیتی به بحر هزج مسدّس محذوف معروف است.
💠 ویژگی‌های قالب شعری دوبیتی
✔️ بیان و زبان ساده
زبان اشعار دوبیتی بی پیرایه و ساده است. چرا که سرایندگان این نوع شعر دارای جهان بینی ساده بوده و اغلب از مردم عادی و روستایی هستند در نتیجه این اشعار به زبان ساده و بدون پیچیدگی سروده شده اند. می‌توان زیبایی قالب شعری دوبیتی را به علت بی پیرایه بودن و سادگی آن دانست.
✔️ روایت‌های متفاوت از یک دوبیتی در مناطق مختلف
دوبیتی‌ها بسیار قدیمی هستند و شکل‌های جدید آن‌ها بازتولید همان اشکال قدیم است. دوبیتی‌ها و اشعار باباطاهر در مناطق مختلف روایت‌های تازه‌ای یافته اند؛ به این مثال توجه کنید:
🔰 مسلمانان سه درد آمد به یکبار
غریبی و اسیری و غم یار
غریبی و اسیری سهل وابـو
غم یار مشکله تا چون شود کار
که در روایتی محلی چنین است:
🔰 مسلمانان سه دردآمد به یک بـار
فراق دلبر و دویم غم یـار
جدایی راکه من از او بنالم
بنالم از غم یار وفـادار
در بیرجند روایت طنزگونه‌ی آن معمول است:
🔰 خداوندا سه درداومد به یکبـار
خرلنگ و زن جِشت و طلبکــــار
خداوندا زن جِشته تــــه وردار
خودم دونم خرلنگ و طلبکــــار
✔️ تبدیل به ضرب المثل شدن
بسیاری از شعرهای دوبیتی معروف از تشبیه‌های ساده و ملموس تشکیل شده اند و فاقد استعاره‌های سنگین و آرایه‌های ادبی پیچیده هستند. به همین علت گاهی بعضی از دوبیتی‌ها یا بعضی از مصراع‌های آن به خاطر اینکه بین مردم بطور مدام تکرار می‌شده، به صورت ضرب المثل نیز درآمده است. به دوبیتی زیر از باباطاهر توجه کنید:
🔰 اگر دستم رسد بر چرخ گردون
از او پرسم که آن چون است؟ این چون؟
یکی را میدهی صدگونه نعمت
یکی را نان جـو آلوده در خون
✔️ آیینه تاریخی ملت بودن
دوبیتی‌ها یا ترانه‌ها، میراث گرانبهای ملت ایران هستند. در ترانه‌های محلی شیوه های زندگی و آداب و رسوم را می‌توان یافت. شور و احساسات، اعتقادات، آرزوها، عشق‌ها و ناکامی‌ها، شادی‌ها و غم‌های توده مردم در آن‌ها نهفته است.
♦️ انواع موضوعات قالب دوبیتی
۱- اجتماعی و سیاسی
۲- غنایی و عاشقانه
۳- سرور و شادی
۴- سرگرمی
۵- سوگ
۶- دینی
۷- کار
♦️ تفاوت دوبیتی با رباعی در چیست؟
✔️ تفاوت در درونمایه و محتوا
قالب شعری دوبیتی دارای زبانی ساده و فاقد آرایه ادبی پیچیده است و اغلب برای مفاهیم عاشقانه، عرفانی و اجتماعی به کار می‌رود. در صورتی که از قالب شعری رباعی بیشتر برای بیان اشعار فلسفی، حکمی و عارفانه و مفاهیم سنگین استفاده می‌شود. به عبارت دیگر می‌توان گفت رباعی حکیمانه اما دوبیتی غنایی و عامیانه است.
✔️ تفاوت در وزن
قالب شعری دو بیتی معمولا بر وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» است، اما در وزن‌های متفاوت دیگری هم سروده می‌شود. در حالی که قالب شعری رباعی دارای وزن ثابت و خاص «مستفعل مستفعل مستفعل فع» یا همان «لاحول و لاقوة الابالله» است که در یکی از نقدها راجع به آن کامل توضیح داده ام.
یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای تشخیص دوبیتی از رباعی تعیین نوع هجای اول هر مصراع است. به این صورت که اگر اولین هجای هر مصراع کوتاه باشد دوبیتی و اگر اولین هجای هر مصراع بلند باشد رباعی است.
🔴 نکته مهم 🔴
🔰 انواع دوبیتی
✔️ دوبیتی با دو بیت هم‌قافیه
در این نوع دوبیتی، فقط مصراع‌های دوم و چهارم قافیه دارند.
در این نوع ، مصراع‌های اول و سوم یک قافیه و مصراع‌های دوم و چهارم یک قافیه دیگر دارند.
✔️ دوبیتی‌های پیوسته
معین‌الدین عباسه در قرن نهم با سرودن رباعی‌های متوالی که از نظر معنایی مرتبط بودند، قطعه‌ای می‌ساخت. این قالب شعری را دوبیتی‌های پیوسته نام نهاده‌اند. ابیات زیر مثالی از این نوآوری اوست:
اکنون که ز رنگ لاله و بوی سمن
چون جنت عدن گشت اطراف چمن
ای عارض تو رشک گل و لاله و مل
وی طره تو طیره ده مشک ختن
ساغر ز می مغنه خالی مگذار
تسبیح بنه جام و صراحی بردار
حیف است که عمر در ملامت گذرد
برخیز ز روی کرم ای سیم‌عذار
آن جام شراب ارغوانی در ده
و آن ساغر آب زندگانی در ده
اندر غم و غصه جهان پیر شدم
وآن ساغر آب زندگانی در ده
اندر غم و غصه ی جهان پیر شدم
گلگونه ی چهره ی جوانی در ده
در زمینه دوبیتی‌های پیوسته، رشید یاسمی در سال ۱۰۳۵ کامل‌ترین گام را برداشت.
✔️ دوبیتی های نو
بعضی از شعرهای عصر امروز ترکیبی از چندین بخش هستند که هر بخش آن از دو بیت تشکیل می‌شود. همچنین، هریک از بخش‌ها از نظر قافیه یکی از سه حالت زیر را دارند:
🔵 تنها مصراع‌های دوم و چهارم هم‌قافیه‌اند.
🔵 مصراع‌های اول و سوم یک قافیه و مصراع‌های دوم و چهارم به‌صورت مجزا هم‌قافیه‌اند.
🔵 دو مصراع طرف هم‌قافیه و دو مصراع وسط به‌صورت مجزا هم‌قافیه‌اند
♦️ سخن آخر
قالب شعری دوبیتی بخش مهمی از ادبیات و فرهنگ مردم عامه است و همین امر باعث شده که ادیبان سبک کلاسیک از قالب شعری دوبیتی ناراضی باشند؛ چراکه زبان عامه را زبانی ناپسند می‌دانند. برخلاف ادیبان حوزه ی کلاسیک، صوفیان شیفته ی این قالب شعری بودند و به سرودن شعر در این قالب علاقه داشتند. چرا که مخاطبان آنان مردم عادی بوده و برای بیان احساسات و مفاهیم کوتاه، کلمات محاوره‌ای و شکسته قالب شعری دوبیتی برای آن ها مناسب‌تر بوده است.
#سید_هادی_محمدی
منابع:
📌 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
زیرنظرکاظم موسوی بجنوردی؛ تهران سازمان انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی،چاپ اول، ج١٠
📌 شمس الدّین محمّد آملی
نفایس الفنون فی عرایس العیون، با مقدّمه ی ابوالحسن شعرانی، ج ١، تهران: انتشارات کتابفروشی اسلامیه.
📌 نصیرالدّین طوسی
معیارالاشعار، با تصحیح و اهتمام جلیل تجلیل، تهران: نشرجامی و انتشارات ناهید، چ اوّل.
📌 کمال‌الدّین‌حسین واعظ کاشفی
بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، ویراست میرجلال الدّین کزّازی، تهران: نشر مرکز
هدیه به نابیون
گِره زدم غزلم را شبی به پای ردیف
فقط به یاد تو بوده سَر و صدای ردیف
شبیه کودکِ ترسو دخیل روسری ات
گرفته فاصله را دستِ ادعای ردیف
برای محوِ فراموشیِ جهازِ جنون
بیا دوباره رفو کن جناغِ نایِ ردیف
پناهِ خاطره در خاکریزِ افکارم
دریده قافیه ها را پس از شِفای ردیف
ورق بزن نفسی را میان آغوشم
به استجابتِ ذکر و نمِ دعای ردیف
دوباره نامِ تو جان داده روی عقربه ها
جهانِ ثانیه دق میکند به جای ردیف
جَنین از تو نوشتن در عُمقِ نافِ هجا
مکیده خونِ قلم را در اقتدای ردیف
شهید وصله ی درد و قتیل دَم نَزدن
به لطفِ شامِ غریبانِ در خفای ردیف
زبانِ مذهبِ رفتن تَقیّه را بلعید
امامِ حاشیه ها! پس بده عبای ردیف
ببخش حادثه را قبلِ انتحارِ زمان
خزیده پایِ قضا سمتِ ماجرای ردیف
تبِ خَمانه ی اَبروت در کرانِ قنوت
کشانده ناله ی حافظ به انحنای ردیف
ردیف گرچه ردیف است در تبانی شعر
سوناتِ یاد تو پُر میکند فضای ردیف
🔰 #سید_هادی_محمدی