آموزش یک تکنیک شاعرانه: ساختار حلقوی در شعر
یک تکنیک شاعرانه: ساختار حلقوی در شعر
یکی از روش‌های چینش مضامین و مفاهیم در یک شعر یا یک نثر ادبی چینش سیکلیک یا حلقوی‌ست (Chiastic structure). به این معنی که جزء اول متن با جزء آخر آن قرابت داشته باشد، جزء دوم با جزء یکی مانده به آخر، و جزء سوم با جزء دو تا مانده به آخر و....
یک مثال جالب در این زمینه که می‌توان روشنگر باشد «آیة الکرسی» است؛ بیایید بخش‌های مختلف آن را بررسی کنیم:
(۱) الله لا اله الا هو الحی القیوم (اسما و صفات الهی)
(۲) لا تاخذه سنة و لا نوم (تاکید بر آگاهی و قدرت مداوم الهی)
(۳) له ما فی السماوات و الارض (مالکیت و فرمانروایی خدا در آسمان‌ها و زمین)
(۴) من ذی الذی یشفع عنده الا باذنه (تاکید بر قاطعیت فرمان و حکم الهی)
(۵) یعلم ما بین ایدهم و ما خلفهم (تاکید بر دانش و تسلط پروردگار)
(۶) وسع کرسیه السماوات و الارض (حضور فرمانروایی الهی در آسمان ها و زمین)
(۷) و لا یعوده حفظهما (تاکید بر قدرت مداوم پروردگار)
(۸) و هو العلی العظیم (اسما و صفات الهی)
بر خوانندگان واضح است که (۱) با (۸)، (۲) با (۷) ، (۳) با (۶) و... قرابت محتوایی دارد.
حالا وقتی در درشت مقیاس به خود سوره بقره نگاه کنید می‌بیند با وجود نزول سوره در مدتی طولانی ساختار حلقوی شگفت‌انگیزی در آن هست که البته اخیرا محققان غربی پرده از آن برداشته‌اند (برای نمونه نگاه کنید به مقاله محوری Raymond K. Farin با عنوان Surat al-baqara: an structural analysis):
[۱] آیات ۱ الی ۲۰: ایمان و مومنان و کفر و کافران
[۲] آیات ۲۱ الی ۳۹: آفرینش و علم الهی
[۳] آیات ۴۰ الی ۱۰۳: انبیا و کتب مقدس (موسی، داوود، سلیمان،...)
[۴] آیات ۱۰۴ تا ۱۵۲: آزمایشات الهی ابراهیم، بنای کعبه و کتمان عهد و گواهی الهی، سخنان اهل کتاب
[۵] آیات ۱۵۳ الی ۱۷۷: آزمایش الهی مسلمانان، حج و زیارت کعبه، کتمان آیات الهی و وحی الهی، سخنان مشرکان
[۶] آیات ۱۷۸ الی ۲۵۳: انبیا و کتب مقدس (موسی، داوود، سلیمان،...)
[۷] آیات ۲۵۴ الی۲۸۴ :آفرینش و علم الهی
[۸] آیه ۲۸۵ الی ۲۸۶: مومنان و کافران
که ساختار حلقوی در محتوای سوره بقره مثل روز روشن است و نیازی به توضیح نیست.
حال به سراغ نمونه از ساختار حلقوی در شعر فارسی می‌رویم. این شعر زیبا و مشهور نیما یوشیج تا حد خوبی ساختار حلقوی را نشان می‌دهد:
(۱) مي تراود مهتاب
مي درخشد شب تاب
نيست يك دم شكند خواب به چشم كس و ليك
غم اين خفته ي چند
خواب در چشم ترم مي شكند
(۲)نگران با من استاده سحر
صبح مي خواهد از من
كز مبارك دم او آورم اين قوم به جان باخته را
بلكه خبر
در جگر ليكن خاري
از ره اين سفرم مي شكند
(۳)نازك آراي تن ساق گلي
كه به جانش كشتم
و به جان دادمش آب
اي دريغا به برم مي شكند
(۴)دست ها مي سايم
تا دري بگشايم
بر عبث مي پايم
كه به در كس آيد
در و ديوار به هم ريخته شان
بر سرم مي شكند
(۵)مي تراود مهتاب
مي درخشد شب تاب
مانده پاي آبله از راه دراز
بر دم دهكده مردي تنها
كوله بارش بر دوش
دست او بر در،مي گويد با خود:
غم اين خفته ي چند
خواب در چشم ترم مي شكند
واضحا می‌توان دید که بخش (۵) و (۱) و همچنین (۲) و (۴) از نظر محتوا نزدیکند و (۳) هم بنا به تقارن در وسط قرار دارد.
استفاده از ساختار حلقوی احتمالا یکی از روش‌های جذاب در فرم یک شعر است که می‌توان به خوبی از آن سود جست. لازم به ذکر است در آثار برجسته‌ای از نظم و نثر همچون بهشت گمشده جان میلتون و سفر پیدایش کتاب مقدس نیز ساختار حلقوی استفاده شده است.