کلاس شعرناب(۴)
به نام خدا
قالب غزل
غزل از قالب‌های رایج شعر فارسی است که هم در ادبیات کهن کاربرد فراوانی داشته و هم امروزه از سوی شاعران معاصر به کار می‌رود. غزل در قرن ششم هجری به وجود آمده و بیشتر موضوعات عاشقانه در آن به چشم می‌خورد. البته گاهی برای بیان پندهای اخلاقی و عرفانی یا نکته‌های اجتماعی هم از غزل استفاده می‌شود، اما به‌طور کلی، غزل‌ها بیشتر برای بیان موضوعات احساسی و عاطفی به کار می‌‌روند.
غزل‌ها معمولاً بین ۵ تا ۱۲ بیت دارند اما ممکن است گاهی با ۳ یا ۴ بیت، یا حتی با ۱۵ و ۱۶ بیت نیز سروده شوند.
در قالب غزل، مصراع‌های اول و دوم بیت مطلع با همه مصراع‌های زوج هم‌قافیه‌اند. از این جهت، می‌توان گفت که محل قرار گرفتن کلمه قافیه در قالب‌های قصیده و غزل یکسان است.
ویژگی های قالب غزل
غزل نیز مانند هر کدام از قالب‌های شعری، ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که در این بخش به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
در غزل انسجام معنایی وجود ندارد و هر کدام از بیت‌های آن معنای مستقلی دارند.
غزل مخاطب مشخصی ندارد.
و هر کسی که آن را می‌خواند و می‌شوند، می‌تواند مخاطب شاعر باشد.
در غزل، ارتباط معنایی میان بیت‌ها وجود ندارد.
اجزای قالب غزل
در این بخش، اجزای مختلف قالب غزل را بررسی می‌کنیم.
مطلع: به نخستین بیت هر غزل، مَطلَع گفته می‌شود.
مقطع: آخرین بیت هر غزل، مَقطَع نامیده می‌شود.
بیت‌الغزل: به آن بیت غزل که زیباتر و برجسته‌تر از سایر بیت‌ها باشد، بیت‌الغزل گفته می‌شود.
مثال قالب غزل
در ادامه، به‌عنوان مثال، غزلی را از سعدی شیرازی ارائه کرده‌ایم.
سرمست درآمد از خرابات
با عقل خراب در مناجات
بر خاک فکنده خرقه زهد
و آتش زده در لباس طامات
دل برده شمع مجلس او
پروانه به شادی و سعادات
جان در ره او به عجز می‌گفت
کای مالک عرصه کرامات
از خون پیاده‌ای چه خیزد
ای بر رخ تو هزار شه مات
حقا و به جانت ار توان کرد
با تو به هزار جان ملاقات
گر چشم دلم به صبر بودی
جز عشق ندیدمی مهمات
تا باقی عمر بر چه آید
بر باد شد آن چه رفت هیهات
صافی چو بشد به دور سعدی
زین پس من و دردی خرابات
فرق غزل و قصیده چیست؟
غزل و قصیده هر دو در محل قرار گرفتن قافیه‌هایشان به یکدیگر شبیه‌اند، اما تفاوت‌های مهمی هم با یکدیگر دارند. در ادامه، تفاوت‌های اصلی این قالب‌های شعری را بررسی می‌کنیم.
قالب قصیده قبل از قالب غزل شکل گرفته است و قدمت بیشتری دارد.
در غزل بیشتر به موضوعات عاشقانه اشاره می‌شود، اما در قصیده، موضوع‌هایی مانند مدح، نکته‌های اخلاقی، تبریک عید و... دیده می‌شود.
بیت‌های قصیده با یکدیگر ارتباط معنایی دارند و به هم وابسته‌اند، اما بیت‌های غزل به لحاظ معنایی کاملاً مستقل‌اند.
قصیده مخاطب مشخصی دارد، اما غزل برای مخاطب خاصی سروده نمی‌‌شود.
در سراسر قصیده به یک موضوع خاص اشاره می‌شود، اما در غزل، ممکن است چند موضوع کاملاً متفاوت مطرح شود.
همان منبع