دوک (تشی)
تَشی (دوک)
ساخت تَشی (دوک) از قدیمی‌ترین صنایع دستی محلی در غرب ایران و میان مردمان کُرد و لک و لر است.
تشی یا دوک را می‌توان به عنوان بدویترین ابزار ریسندگی و نخستین دستگاه پشم‌ریسی تاریخ بشر، در نظر گرفت، و باید اذعان داشت که هنر و صنعت ساده و ابتدایی، تشی‌ریسی (نخ‌ریسی با دوک) قدمتش به بیش از هفت هزار سال پیش بر می‌گردد.
یافته‌های باستان‌شناسی نشان دهنده استفاده دوک از دوره نوسنگی است. در بسیاری از محوطه‌های باستانی عصر نوسنگی ایران نیز دوک‌های متعددی یافت شده‌اند. برای نمونه، مهری از محوطه چغامیش خوزستان متعلق به ۳۳۰۰ سال قبل از میلاد، کشف شده که زنی را در حال نخ‌ریسی نشان می‌دهد.
دوک، چوب یا فلزی است تقریباً به طول نیم متر یا بیشتر که در یک سر آن نیم‌کره‌ی چوبی قرار دارد و در سر دیگر آن نیم‌کره‌ی قلابی آهنین نازک سرکجی تعبیه شده است. قطر چوب در قسمت نیم گوی کلفت و در قسمت دیگر باریک است.
تشی (دوک) را با استفاده از روش خراطی چوب (اغلب از چوب گردو بخاطر محکم بود) ساخته می‌شود که سر آن حدود ۵ سانتی‌متر و دسته‌ی آن از یک تکه چوب است. در قسمت سر تشی، با استفاده از ابزار تیزی نظیر مغار یا چاقو، شیاری ایجاد می‌شود (برای جاگیر نمودن نخ). ارتفاع دسته آن ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است.
زنان دوک‌ریس، سر رشته را بدان قلاب می‌پیچانند و با یک دست دوک را روی زانو تاب می‌دهند و با دست دیگر پشم یا پنبه را که از یک سر به صورت باریکی به رشته سر چنگک متصل است به آرامی به تاب در می‌آورند و همین که رشته به درازای فاصله‌ی دست و زانو، یعنی حدود یک متر، رشته شد، آن را به دور چوب می‌پیچند و دوباره به تافتن رشته‌ی دیگر می‌پردازند و این کار را همچنان ادامه می‌دهند تا توده‌ی قطور مخروطی شکل از رشته‌ی پشم یا پنبه فراهم آید و آن توده‌ی مخروطی شکل را دوکچه می‌نامند.
چوبی که گلوله‌ی پشم ریسته نشده را روی آن نگاه می‌دارند تا سپس بتوانند آن پشم را برای ریسیدن به دور دوک بپیچند، دُشْکی نام دارد.
حلقه یا برآمدگی در گلوی دوک نخ‌ریسی برای پیشگیری از گره خوردن نخ را بادریسه می‌گویند.
***
در تشی‌ریسی پس از ریسیدن پشم گوسفند و یا موی بز، آن را به شکل کلاف‌های گرد و بلند دسته‌بندی کرده که برای مصارف بافتنی‌های سنتی مختلف شامل موج، فرش، گبه، گلیم، بافته‌های پشمی و مویی، گیوه، رسن، چیت، دوار و غیره به کار می‌رود.
تشی ریسی هنوز در بین زنان روستایی و ایلیاتی، زاگرس‌نشین مرسوم است، اما با وجود تجهیزات مدرن امروزی این صنعت باستانی رفته رفته در حال افول است و بعید نیست در آینده‌ای نه چندان دور از این هنر و صنعت دیرینه دیگر اثری باقی نماند.
گرچه استفاده از این وسیله هنوز به طور کامل منسوخ نشده و در برخی از مناطق استفاده می‌شود، اما گستردگی زیادی ندارد و با وجود وسایل پیشرفته امروزی، استفاده از آن دیگر صرفه‌ی اقتصادی خاصی ندارد و نسل جوان‌تر نیز نیازی به استفاده از این وسیله نخ‌ریسی ندارند.
گردآوری و نگارش:
#لیلا_طیبی (صحرا)
منابع
- فرهنگ فارسی دوجلدی. نشر: فرهنگ معاصر. غلامحسین صدری افشار، نسرین حکمی و نسترن حکمی، ۱۳۸۸
- هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. مهرآسا غیبی، هیرمند، ۱۴۰۰
- لغتنامه دهخدا، سرواژه دوک