کلاس شعرناب .3.
به نام خدا
قالب قصیده
قصیده یکی از قدیمی‌ترین قالب شعر فارسی است که در قرن سوم هجری به وجود آمده و در قرن ششم به اوج شکوفایی خود رسیده است. در این قالب شعری، بیشتر به موضوعاتی مانند مدح پادشاه، تبریک جشن و عید، توصیف پیروزی در جنگ‌ها، حماسه، مرثیه، نکته‌های اخلاقی، اجتماعی، عرفانی و... توجه می‌شود.
قصیده معمولاً بین ۲۰ تا ۷۰ یا ۸۰ بیت دارد. البته گاهی قصیده‌هایی با ۱۵ یا ۱۶ بیت و همچنین با بیش از ۱۵۰ بیت هم سروده شده‌اند.
در قالب قصیده، مصراع اول و دوم بیت مطلع با مصراع‌های زوج همه بیت‌ها هم‌قافیه است.
ویژگی های قالب قصیده
در ادامه، به برخی از ویژگی‌های اصلی قالب قصیده اشاره می‌کنیم.
بیت‌های قالب قصیده انسجام و وابستگی معنایی دارند و میان آنها ارتباط معنایی دیده می‌شود.
در قصیده، معمولاً مخاطب خاصی وجود دارد که شاعر، شعر خود را برای او می‌سراید.
در قالب قصیده، یک موضوع کلی از ابتدا تا انتها بیان می‌شود.
اجزای قالب قصیده
هر قصیده از بخشهای مختلفی تشکیل می‌شود. در ادامه، عنوان هر کدام از بخشهای قصیده و نقش آنها توضیح داده شده است. توجه داشته باشید که همه قصیده‌ها لزوماً همگی این بخش‌ها را ندارند و ممکن است تنها دو یا سه مورد از آنها را داشته باشند.
مطلع: اولین بیت قصیده که در آن هر دو مصراع هم‌قافیه هستند.
تغزل یا تشبیب: مقدمه و بیت‌های ابتدای قصیده که معمولاً مضمون عاشقانه دارند.
تخلص یا گزیر: یک یا دو بیت قصیده که شاعر با استفاده از
آنها، از بخش تشبیب رها شده و بخش اصلی قصیده را آغاز می‌کند.
تنه اصلی: بیت‌های اصلی قصیده که مقصود شاعر را نشان می‌دهند. این بخش از سایر بخش‌ها گسترده‌تر است.
دعا یا شریطه: در این بخش، شاعر با بیان شرط‌هایی، برای ممدوح و مخاطب شعر خود دعا و آرزوی کامیابی و سعادت می‌کند.
مقطع: آخرین بیت قصیده که تنها مصراع دوم آن قافیه دارد.
مثال قالب قصیده
به‌طور مثال، فرخی سیستانی قصیده زیر را در مدح احمد بن حسن میمندی سروده است. بخش ابتدایی و انتهایی این قصیده را در ادامه می‌خوانید. کلمه‌های قافیه این قصیده با رنگ قرمز مشخص شده‌اند.
ز آفتاب جدا بود ماه چندین شب
همی دوید بگردون بر آفتاب طلب
خمیده گشته ز هجران و زرد گشته ز غم
نزار گشته ز عشق و گداخته ز تعب
چو آفتاب طلب نزد آفتاب رسید
نشاط کرد و طرب کرد و بود جای طرب
...
همیشه تا نبود خانه زحل میزان
چنان کجا نبود برج مشتری عقرب
جهان بکام تو باد و فلک مطیع تو باد
موافق از تو براحت عدو ز تو به کرب
خجسته بادت عید و چو عید باد مدام
همیشه روز و شب تو ز یکدگر اطیب
منتخبی از درس ادبیات استاد بانو حامدیان