🔰 درسنامه ی چهل و یک(قافیه درس ششم)
حرف متحرکی که میان حرف ( روی ) و
( الف تاسیس ) قرار می گیرد( دخیل) نام دارد.
📒 نکته :
رعایت حرف دخیل نیز مانند الف تأسیس در شعر عربی لازم است. اما در شعر فارسی چنین نیست و رعایت آن نیز اعنات شمرده می‌شود. به طور کلی رعایت الف تأسیس و همسانی حرف دخیل در شعر، به علت تكرار صامت‌ها و مصوت‌ها و ایجاد هماهنگی بیش‌تر در بین آنها، به موسیقی کلام می‌افزاید.
مثال ١ :
میم( ملامتش ) و ( سلامتش ) در بیت زیر حرف ( دخیل نام دارد.)
آن که هلاک من همی خواهد و من سلامتش
هر چه کند ز شاهدی کس نکند ملامتش
مثال ٢ :
در کلمات ( ذاکر، ناظر، طاهر، آخر)
حرف را حرف روی و حروف ( ک، ظ، هـ، خ) حرف دخیل هستند
مثال ٣:
مثلا اگر کلمات : قاصر، ماهر ، قادر، وافر ، صابر ، قافیه های شعری باشند ، حرف
( ر ) حرف روی و حرف (الف) ، حرف تأسیس میباشد و حروف : ص ، ه ، د ، ف ، ب ، حرف دخیل میباشند.
مثال ۴:
چشم بدت دور ای بدیع شمایل
ماه من و شمع جمع و میر قبایل
در واژه های ( شمایل ، قبایل ) حرف (ل) رَویّ و حرف (الف) تاسیس و حرف (ی) حرف دخیل میباشد.
حركت حرف دخيل لازم و واجب است، مگر آنكه حرف «روی» متحرك شود.
يعنی چه؟
يعنی اينكه «شاعِر» با «باوَر» قافيه نمی شود.
به خاطر اينكه حركتحرف دخیلدر اين دو كلمه متفاوت است.
در شاعر حركت حرف دخيل كسره است و در باور فتحه، در صورتی كه اگر حركت حرف دخيل در قافیه یک شعر فتحه باشد همه بايد فتحه باشد، اگر ضمه است همه بايد ضمه باشد. مگر آنكه حرف روی متحرك باشد.
حرف دخيل قافيه يك حركت بر آن روا
فتحه اگر بود يكی، ضمه و كسره نابه جا
ليكن اگر «روی» آن در حركت شود بدان
فتحه يكی، ضمه يكی، كسره برای هر كجا
"مگر آنكه حرف «روی» متحرك باشد"
يعنی چه؟
يعنی اختيارات شاعری در قافيه.
همانگونه كه در عروض، شاعر اختياراتی دارد و مثلاً می تواند در جایی، هجای كوتاه و بلند را جابه جا كند، در قافيه هم اختياراتی دارد. مثل همين قافيه كردن شاعر با باور. يا ظاهر با ياور و چادر... و همان طور كه گفته شد، زمانی مجاز به اين كار هستيم كه حرف «روی» متحرك شود. يعنی حرفی به آن افزوده گردد.
مثلاً به جای باور بگوييم باوری.
به جای شاعر بگوييم شاعری.
كه در اينجا حرف روی «ر»، متحرك شده است.
مثال از حضرت مولانا
در تو نهان چهار جو هيچ نبينيش كه كو
همچو صفات و ذات هو هست نهان و «ظاهری»
جنگ ميان بندگان كينه ميان زندگان
او فكند به هر زمان اينت ظريف «ياوری»
جوشش شوق از كجا جنبش ذوق از كجا
لذت عمر در كمين رحم به زير «چادری»
نکته :
با این که با این روش ما در واقع قافیه سازی کرده ایم و علمای علم ادب هم نمی توانند بر کار ما ایراد بگیرند اما این نوع قافیه ها دلچسب ومحکم نیستند.
سید هادی محمدی
پی نوشت :
🔰 منابع قافیه در درس آخر ارائه خواهد شد