🔷 درسنامه ی سی و هشت
بسم الله الرحمن الرحیم
معنی تلمیح در فرهنگ‌‌نامه معین، نگاه تند و آنی به چیزی افکندن یا اشاره کردن است؛ آرایه ی تلمیح هم نوعی آرایه ی معنوی است. این آرایه هنگامی اتفاق می‌افتد که شاعر یا نویسنده در شعر یا متن خود به داستان و مثلی معروف اشاره می‌کنند یا اصطلاحات رایج علمی را می آورد.
آرایه ی تلمیح باعث می‌شود تا ذهن شنونده یا خواننده به سمت آن مطلب برود و تداعی معانی آنی اتفاق بیافتد و ماندگاری چنین آثاری به واسطه این تداعیِ معانی، بسیار در ذهن ماندگار خواهد شد. شاعر در این مواقع از آیات قرآن، احادیث، داستان‌ها تاریخ، شخصیت‌ها شاخص تاریخی و داستان های مشهور مثل داستان پیامبران استفاده می‌کند. از این‌رو آرایه ی تلمیح یکی از تکنیکی‌ترین آرایه‌ها برای اثربخشی در ذهن مخاطب و تجسم‌پردازی اتفاقات در متون و اشعار شناخته شده است.
نکته ی مهم در تلمیح آن است که باید نشانه‌های گفته شده درباره ی مثل یا داستان واضح باشد تا بتوان از روی نشانه‌ها به داستان مورد نظر رسید، وگرنه تلمیح نیست.
گلستان کند آتشی بر خلیل
گروهی بر آتش برد ز آب نیل
در این بیت به داستان خاموشی آتش و گلستان شدن خاکستر بر حضرت ابراهیم اشاره دارد، پس تلمیح است.
در آرایه ی تضمین، بیت یا بخشی از یک نثر عینا در متنی دیگر تکرار می‌شود اما در تلمیح تنها اشاره‌ای به داستانی دیگر می‌شود و باید از روی قراين و شواهد آن را حدس زد.
اگر بخواهیم کمی‌عمیق‌تر به ساختار تلمیح دقت کنیم، درمی‌یابیم که گاهی در زیرساخت تلمیح، آرایه ی تناسب و تشبیه نیز پنهان شده است. مشخص است که تلمیح ناخواسته یک رابطه ی تشبیهی بین داستان و خود بیت ایجاد می‌کند و همینطور به دلیل ارتباط بین داستان یا مَثَلِ نوشته‌شده و خود بیت، آرایه تناسب نیز به وجود می‌آید.
گرش ببینی و دست از ترنج بشناسی
روا بود که ملامت کنی زلیخا را
این بیت به داستان حیرت زنان دربار در برابر زیبایی حضرت یوسف اشاره دارد که دست‌های خود را بریدند. شاعر دیدن حضرت یوسف و متحیر شدن زنان کاخ را تشبیه به ماجرای اصلی شعر کرده و همینطور کلمات دست، ترنج و زلیخا مراعات نظیر دارد.
در مباحث تخصصی تلمیح به دو دسته ی ساده و پیچیده تقسیم‌بندی می‌شود.
🔷 تلمیح ساده
در تلمیح ساده، شاعر بدون هیچ نوآوری و تغییری عیناً داستان یا مثل را به موضوع شعر تشبیه می‌کند. این نوع تلمیح به دلیل ساده بودن به مقدار زیادی مورد استفاده است که کمی از بار معنوی و ارزش شاعرانه این آرایه کم می‌کند. قطعا هرچه مطالب دشواری بیشتری داشته‌باشد، هنری‌ترند.
یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور
خانه احزان شود روزی گلستان غم مخور
این بیت اشاره کاملا مستقیم به داستان زندگی حضرت یوسف دارد.
چه غم دیوار امت را که دارد چون تو پشتیبان؟
چه باک از موج و بحر آن را که باشد نوح کشتیبان؟
در این بیت به صورت مستقیم به داستان حضرت نوح اشاره دارد.
🔷 تلمیح پیچیده
در این حالت، شاعر با شم هنری خود، داستان مربوط به محتوی شعر خود را کمی‌پیچیده‌تر می‌کند یا فقط بخشی از آن را استفاده می‌کند یا اینکه با استفاده از دیگر آرایه‌ها، کمی محتوای مستقیم داستان را تغیر می‌دهد. در واقع تلمیح پیچیده، همان تلمیح ساده است، اما با کمی‌تغییر و به‌روزرسانی.
بادی که در زمانه بسی شمع‌ها بکشت
هم بر چراغدان شما نیز بگذرد
قصاید، سیف فرغانی
این بیت، تلمیح از آیه ی «کُل شیء ها‌لِکَ الا وَجهَهُ» است و اینطور ترجمه شده است که
هر چیز جز وجه (چهره) خدا نابود می‌شود
و شاعر با استفاده از مفهوم این آیه در شعر خود تلمیح ایجاد کرده است.
همانطور که در تعریف این آرایه متوجه شدید، برای آنکه به‌سرعت بتوانید آن را شناسایی کنید نیاز به دانش ادبی غنی دارید. بنابراین با شناخت داستان‌ها و مثل‌های معروف و همینطور اشخاص تاریخی مهم و آیات قابل توجه، می‌توان به راحتی آن را تشخیص داد.
گروهی از داستان‌ها و زندگی و معجزات پیامبران و افراد مشهور هم هستند که در ابیات بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند که در ادامه به برخی از آنها اشاره میکنم
داستان‌ها‌ی معروف
لیلی و مجنون
خسرو و شیرین
وامق و عذرا
شیرین و فرهاد
شیخ صنعان
ویس و رامین
سیاوش و جمشید
رستم و سهراب
تمام ماجراها و داستان‌هایی که قید شد فقط اندکی از تمام آن است اما دانستن آنها برای تشخیص تلمیح، بدون لطف نیست.
سید هادی محمدی