🔰 درسنامه ی سی و دو
آرایه ی اغراق
اغراق در فرهنگ لغت به معنای زیاده‌روی در توصیف کسی یا چیزی است. این کلمه از مصدر غرق؛ به معنای پر کردن کاسه است. در زندگی روزمره نیز هنگامی که یک حادثه یا رخداد را بیش از آنچه که هست نشان می‌دهیم، گفته می‌شود که اغراق می‌کنیم. باید بدانید که آرایه اغراق در دسته‌بندی آرایه‌های ادبی، نوعی آرایه معنوی محسوب می‌شود. این آرایه در بدیع به این شکل توصیف شده است:
افراط در مدح یا ذم کسی یا چیزیست که شاعر با فکر و خیال شاعرانه خود آن را می‌نویسد.
آیا آرایه اغراق فقط در اشعار حماسی وجود دارد؟
اگرچه اغراق بیشتر در اشعار حماسی، به خصوص شاهنامه خودش را نشان می‌دهد اما در اشعار عاشقانه نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. سعدی، حافظ و نظامی این آرایه را در اشعار عاشقانه خود، بسیار مورد استفاده قرار دادند.
عاشق ز سوز درد تو فریاد درنهاد
مؤمن ز دست عشق تو زنار برگرفت
عشقت بنای عقل به کلی خراب کرد
جورت در امید به یک بار برگرفت
سعدی
اقسام بزرگ‌نمایی و اغراق
به‌طور عادی عوام برای اغراق هیچ دسته‌بندی خاصی را درنظر نمی‌گیرند و اغراق، غلو و مبالغه را یکی می‌دانند؛ اما اغلب ادیبان معتقدند که اغراق به دو صورت شدنی یا نشدنی و منطقی یا غیر منطقی (اینکه با عقل جور در بیاید یا نیاید) اتفاق می‌افتد و این آرایه را به سه دسته مبالغه، غلو و اغراق تقسیم می‌کند.
مبالغه
فکر و خیال شاعرانه در آرایه ی مبالغه دخیل است اما از نظر زیبایی در کلام یا همان زیبایی‌شناسی شاعرانه، نسبت به اغراق و مبالغه کم‌ترین ارزش ادبی را دارد.
مبالغه تعریف افراطی از چیزی است. ویژگی این آرایه این است که هم با عقل جور درمیآید و مثال‌هایی برای آن وجود دارد.
هرچه ماهی باشد اندر قعر دریا خون شود
گر سموم هیبتش بر قعر دریا بگذرد
این بیت به طور واضح مبالغه دارد؛ زیرا همه ماهی‌ها تنها به دلیل گذر هیبتی از دریا نمی‌میرند و این بیت بیشتر به تعریفی افراطی از هیبت فرد مورد‌نظر شاعر پرداخته است.
اغراق
اغراق از نظر فکر و خیال شاعرانه در جایگاه دوم قرار می‌گیرد.در این حالت شاعر بحثی را پیش می‌کشد که منطقی است و با عقل جور درمیآید ولی اتفاق افتادن آن در زندگی روزمره غیرممکن است. نمونه بارز اغراق، نبردهایی است که در شاهنامه نوشته شده:
همه دشت پر کشته و خسته بود
بخون بزرگان زمین شسته بود
اغراق در این بیت به معنی خون و خون‌ریزی شدید و مرگ بسیاری از سپاهیان است و زمین با خون بزرگان سپاه شسته شده است.
به زیورها بیارایند وقتی خوبرویان را
تو سیمین تن چنان خوبی که زیورها بیارایی
در شدت زیبایی معشوق اغراق شده است؛ یعنی جواهرات، زیبایی خود را از معشوق گرفته‌اند و در برابر شکوه معشوقه رخ می‌بازند.
غلو
غلو یا گزافه ی هنری به معنای گزافه‌کاری و زیاده‌روی در توصیفات است. این حالت نسبت به مبالغه و اغراق از نظر زیبایی‌شناسی هنری‌تر، شاعرانه‌تر و شگفت‌‌انگیزتر است؛ زیرا شاعر چیزی را بیان می‌کند که از نظر عقل جور در نمی‌آید و منطقی نیست و همینطور هیچگاه در زندگی روزمره رخ نمی‌دهد. این آرایه راهی برای خیال‌پردازی باز می‌کند.
از ضعیفی چنان شدم که ز تن
در دل من ببینی اسرارم
یعنی در اثر شدت ضعف بدنی، درون فرد هم دیده می‌شود. می‌توان از بیت این طور برداشت کرد که از ناتوانی و ضعف جسمی، دیگر نمی‌تواند اسرار خود را پنهان نگه دارد.
تفاوت آرایه ی اغراق با سخن دروغ
دو تفاوت بارز میان دروغ و مبالغه وجود دارد؛
۱- دروغ با تغییر واقعیت، قصد فریب و نیرنگ دارد و اگر درست و حرفه‌ای بیان شود اصولاً قابل تشخیص نیست. در مبالغه فرد قصد فریبکاری ندارد و فقط می‌خواهد با استفاده از افراط در پیشامد‌ها، سخن خود را جذاب‌تر کند. به یاد داشته باشید که مبالغه به قصد تزئین سخن به کار می‌رود نه فریبکاری.
2- سخن دروغ حالت خبری دارد ولی آرایه اغراق، شعر را سخنی عاطفی می‌کند. این آرایه حاصل از نشان دادن عواطف و احساسات شدید شاعر است نه خبررسانی. اغراق، مبالغه و غلو کاملاً جنبه احساسی دارند و قرار نیست خبری را به فرد بدهند؛ چون حقیقتی پشت آنها پنهان نیست.
تفاوت کنایه و آرایه ی اغراق
در بسیاری از مواقع خواننده کنایه را با اغراق اشتباه می‌گیرد. یکی از دلایل این اتفاق، نشناختن کنایه‌هاست و به همین دلیل هر کلامی را که کمی دور از منطق است به عنوان کنایه برداشت می‌کنند. اما در واقع اغراق بزرگ‌نمایی اتفاقات است و شاعر برای تأثیر قدرت کلام خود از آن استفاده می‌کند. در نظر داشته باشید که کنایه پوشیده سخن گفتن درباره موارد است که دو معنی دور و نزدیک دارد و گوینده معنی دور را درنظر دارد. پس نمی‌توان گفت هر اغراقی کنایه است یا برعکس.
یا حسین بن علی
سید هادی محمدی
منابع اسنادی
🔰 دستور زبان پنج استاد
نوشته ی محمدتقی بهار، جلال‌الدین همایی، بدیع‌الزمان فروزانفر، رشید یاسمی و عبدالعظیم قریب.
🔰 دستور زبان فارسی نوشته ی
یوری آرانوویچ روبینچیک
مترجم مریم شفقی
🔰 نت برخی سایت های مرتبط