گذری بر ادبیات شعری یاکوبسن

گذری بر اندیشه های شعری یاکوبسن نابغه زبانشناسی ِشعر
نویسنده؛ مریم گمار
بیوگرافی یاکوبسن؛
رومن یاکوبسن زبانشناس وادیب روسی بود که متولد ۱۸۹۶ است و ۸۶ زندگی کرد اگر ایشان را از نوابغ قرن بیستم‌ بدانیم بی جا نبوده چرا که تمام عمر در راه تحلیل و شناخت زبان ادبی تلاشی بی وقفه کرد هرچند فعالیتهایش بیش از اینهاست اما عمده دستاورد او را باید در زمینه ی نظریه های ادبی ونقد و زبان شعر دانست که ثاثیر بسیار بر زبان شعری امروز داشته و خواهد داشت
یاکوبسن موسس حلقه ی زبان شناسی مسکو واز پایه گذاران فرمالیسم روسی و مکتب زبان شناسی پراگ می باشد
ایشان در امریکا در دانشگاه های کلمبیا ،هاروارد وانستیتوی تکنولوژی ماساچوست به تدریس زبان شناسی و ارتباط شناسی پرداخت
اولین کتاب خود را با عنوان زبان شناسی ونظریه ادبی در مجموعه ی( روش وبیان زبان) منتشر کرد
در عمر پر بار خود مقاالات و رساله های زیادی در باب زبانشناسی ،روابط بینامتنی و ارتباط نوشت از جمله مهمترین آنها می توان از مقالات زیر نام برد
۱_ (یاد داشت هایی درباره پاسترناک )۱۹۳۵
۲_دوسویه ی زبان و دوگانه پریشی ۱۹۵۶
شناخت نظریات مهم یاکوبسن؛
به دو قسمت تقسیم میشود
۱____ روابط بینامتنی و زبان شناسی او
باید بگویم می توان یاکوبسن را بعد از دوسوسور نابغه دوم در قرن بیستم در زمینه زبان شناسی و تحلیل شعر دانست چرا که در بسط و گسترش تحلیل شعر و نظریات ادبی بسیار کوشید
او در زبان شناسی تحت تاثیر دوسوسور و کلود لویی استروس بود اما همین تاثیر پذیری از دوسوسور عاملی شد که تحلیل گر و زبانشناس بزرگی شود
اولین کار یاکوبسن درباره شعر چک بود اون نشان داد که شعر نه تنها خود را با زبان همخوان نمیکند، بلکه شکل آن کاربرد متفاوت وتازه ای است از زبان .
ایشان‌معتقد بود هرچند شعر جنبه های عاطفی زبان معیار یا همان گفتار را در نظر میگیرد اما این کار را در خدمت اهداف خود انجام میدهد
در فصل دوازده ام کتاب مکالمه ها یاکوبیسن در مورد اشعار پوشکین به عنوان ویراستار برگردان میگویید که به دو زبان چک و لهستانی را بررسی کرد و یافته اون این بود بعضی کلمات هرگز از زبانی به زبان دیگر ترجمه نمیشوند
او باز در مقاله ای به نام (نظریه ادبی دستور زبان) به آن اشاره کرد
حالا اگر بگوییم چرا؟
پاسخ آن‌است که معنایی که در یک فرهنگ وکشور استفاده میشود یک نوع قرار داد میان فرهنگ آن جامعه است و ممکن است در فرهنگ و کشور دیگر آن معنای نخست از آن‌استنباط نشود
رومن‌یاکوبسن درست درهمین زمان پا را از ترجمه فرا گذاشت و وارد حیطه زبان شناسی وسعیتری شد
تلاش کرد تا قائده ای کلی برای ترجمه بنا نهد تا آن را آسان تر کند
( این قائده را همان روابط بنیامتنی یاکوبسن می گویند که بتفسیر باز میگویم ؛)
او در مقاله ای بانام(( جنبه های زبان شناسی)) ترجمه را سه گونه برشمرده ؛
۱_ترجمه (درون زبانی)؛، تاویل و ترجمه نشانه های زبان شناسی کتابهای کهن وباستانی یک کشور به زبان امروزی ، برای مثال ؛تحلیل و نشانه شناسی کتاب زبان کهنه شاهنامه به زبان امروزی
۲_
۲_ترجمه (بینا زبانی) ؛تاویل نشانه های زبان شناسی یک زبان به نشانه های زبان شناسی یک زبان دیگر ،مانند؛ ترجمه زبان یک کشور به زبان کشور دیگر مانند زبان ایرانی به انگلیسی
۳_ترجمه ( بینا نشانه ای )یا (برگردان غیر کلامی )؛ تاویل نشانه های زبانی شناسی به نظام های دیگر زبان ، مانند برگران زبان ادبی به سینما ونقاشی،
ترجمه بینانشانه ای یک رابطه دو سویه میان رمان ادبی و فیلم برقرار می کند
مانند ساخت فیلم " شب های روشن " فرزاد موتمن که از نگارش رمان " شب های روشن داستایوفسکی "اتفاق افتاده، و به فیلم تبدیل شده بنابراین همیشه رابطه ای بین زبان ادبی و زبان هنری در حال اجراست
که البته دگرگونی زبان بیشتر در نوع دوم وسوم ترجمه یاکوبسن اتفاق میفتد
او در سال ۱۹۵۶ مقاله (دوسویه زبان و دوگونه زبان پریشی) را نوشت
که برای فهم کلی مناسبات شعر دو اصل زبانشناسی گزینش و ترکیب را پیشنهاد داد
که در مقاالاتش با نام (استعاره )و (مجاز مرسل) دیده میشود و به زبان ساده همان جانشینی و همنشینی فردینان دوسوسور می باشد.
۱____در ترکیب واژگان که سازنده جمله میشوند محور همنشینی زبان است از نظر یاکوبسن تاکید شعر بر محور همنشینی و ترکیب کلمات است همان( مجاز مرسل)
۲___ گزینش یا جانشینی در شعر ؛
یعنی اجزا گفتار را به جای موارد مشابه انتخاب میکند و در شعر قرار میدهد همان( استعاره)
شاید امروز خود ما متوجه اهمیت گفتار یاکوبسن نباشیم
اما با کمی دقت در آن می یابید که این عنصر جانشینی و همنشینی در شعر امروز تنها عاملی است که زبان ما را در شعر به بلوغ فکری و ادبی می ساند پس خیلی عجیب نیست که یاکوبسن را زبانش شناس ونشانه شناس عالی بدانیم چرا که تمام سعی خود را میکنیم تا شعری را به بلوغ ادبی و تحلیل وتاویل برسانیم ودر آخر می بینیم که همان گفتار یاکوبسن اتفاق افتاده.
از نظر من شاعر او را باید یکی از نوابغ زبان شناسی دانست شاید بگویید فردینان دو سوسور آن را پیش از یاکوبسن کشف کرده که درست است اما موضوع مهم آن است که یاکوبسن آن را بسط و گسترش داد تا به زبان زیباتری بر ذهن شاعران و منتقدین بنشیند او زوایای پنهان را از یک جمله ادبی با آشنازدایی و برجسته سازی بیرون کشید و به تحلیل پرداخت که اگر او را نابغه ننامیم در حقش اجحاف شده است
در عقیده یاکوبسن برای شناخت درون مایه ها باید از زبان شعر آغاز کرد
و از نظر من شاعر دقیقاا درست است اگر زبان شاعرانه و فرا معیار باشد ،دال ومدلول با هم به انسجام خوبی رسیده و شعر داری چندین تاویل میشود او همراه کلود لوی استروس در مقاله مشهور گربه های بودلر نوشت ؛ تحلیل شعر چیزی نیست جز تحلیل ترکیب ها در واقع منظور او این است که همیشه زبان ادبی فقط به شعر و رمان ختم نمیشود بلکه به سینما ونشانه های زبانی دیگر در زندگی می رسد.
مانند رمان بلندی ها ی بادگیر که از روی نشانه های ادبی آن فیلمش ساخته شد
یاکوبسن در یکی از سخنرانی های خود در دانشگاه مازاریک ۱۹۳۵ به (عامل سلطه )اشاره میکند حالا عامل سلطه چیست؟
عاملی متمرکز که دگرگون کننده دیگر عوامل زمان خود باشد عامل مسلط می گویند
برای مثال هنر نقاشی در اروپای رنسانس عامل مسلط بود وهنر های دیگر به آن گرایش داشتند
از منظر شعر شناسی یاکوبسن نیت های درونی شعر با فلسفه و دیالکتیک اجتماعی پیوند دارد که در واقع درست میباشد اگر در یک شعر تاویل های مختلف پیدا نشود مطمینا شعری عمیق و تاثیر گذار نخواهد بود
( ازاین رو تکامل شعری در دگرگونی روش بیان شاعرانه است او عامل مسلط شعر را زیبایی شناسی آن خوانده)
بر اساس تقسیم بندی او رمان های کلاسیک و رئالیستی وابسته به مجاز مرسلند یا همنشینی و رمان های رمانتیک و سمبولیست استعاری هستند و جایگزینی در کلام . مانند رمان جمیز جویز( یولیسس) استعاری است و شاعرانه.
حتی بعد از یاکوبسن ژارژ زنت نشانه شناس فرانسوی در مقاله( مجاز مرسل در آثار مارسل پروست) کوشید تا نشان دهد در رمان (در جستجوی زمان از دست رفته) پروست چقد استعاره و مجاز قابل تعمیم است بقول پروست بدون استعاره خاطره ای راستین وجود ندارد وبدون مجاز مناسبات میان داستان رمان و شعر وجود نخواهد داشت
۲____ نظریه ارتباط یاکوبسن
نظریه ارتباط مبحثی بسیار عمیق و قابل تآملی بود که در نیمه دوم زندگیش نوشت
در واقع در نظریه ارتباط شش عنصر سازنده وجود دارد که رخدادهای زبانی را برجسته میکند
یاکوبسن به تحلیل آن می پردازد که عبارتند از؛ ۱_پیام (ادبی) ، ۲_گیرنده(کوششی ) ، ۳_ فرستنده(عاطفی) ، ۴_تماس( کلامی) ،۵_ کد یا رمز (فرازبانی) ، ۶_ زمینه (ارجاعی)
حالا برای فهم بهتر شما مثالی ساده عنوان میکنم؛
۱_فرستنده یا عاطفی در مثال (منی که صحبت میکنم و درحال ارتباط با شما هستم فرستنده و کار کرد ان عاطفی است حاالا شاید بگویید چرا زیرا که با عادت های کلامی و زبانی من روبرو میشوید بنابراین عاطفی است
۲___ ؛ (گیرنده یا کوششی ) شما کسی که تلاش میکنی سخن مرا بفهمی و درک کنی ،
۳____( پیام یا کار کرد ادبی) پیامی است که میخوام به شما منتقل کنم این پیام کار کرد ادبی دارد چرا که سه عنصر دیگر در دل این پیام معنا پیدا میکند
۴_ تماس (کلامی ) حالا اگر زبان پیام عادی و عاملی ساده باشد همان تماس و کلامی می باشد که عنصر چهارم را میسازد
۵__زمینه (ارجاعی )وقتی این مکالمه صورت می گیرد که آشنایی و درکی از هم داشته باشیم مانند اینکه حداقل هم زبان باشیم و در یک فرهنگ مشترک
یا اگر هم زبان نیستیم حداقل کلمات ترجمه شده باشند تا بدرک مشترکی برسیم این عنصر پنجم است
۶__ (رمز یا کد ) اگر در زبان خود از نشانه ای یا رمزی استفاده کنیم که در فرهنگ‌ما جا افتاده و راهنمایی برای گیرنده باشد به آن کد یا رمز میگوییم
یاکوبسن کار کرد ادبی را عامل مسلط این شش عنصر دانسته که درست میباشد چرا که این کارکرد ادبی در زبان است که ما را به شناخت یکدیگر می رساند حالا چه در زندگی چه در شعر
یاکوبسن کوشید تا کار کرد عاطفی پیام شاعرانه را به کار کرد ارجاعی (زمینه) تبدیل کند
حالا شاید بگویید این جمله به زبان ساده یعنی چه؟
این مسئله همان توضیح نظریه ارتباط با استفاده از روابط بنیامتنی ترجمه اوست که نیمی از عمرش را کوشید تا با فراهم آوری
انواع روابط بینامتنی (سه نوع ترجمه) بستری برای شکوفایی زبان شاعرانه فراهم کند و بحق موفق بوده
او با تحلیل وپرداخت به زبان شناسی شعر کوشید تا زبان ویژه ای از شعر بیابد که فراتر از کلامات هرروزه وعامیانه شاعر باشید
همین هنر ونبوغ او در زبان شناسی و از همه مهمتر تلاش بی شائبه اش بود که نام او را تا همیشه ماندگار کرد
دوست دار ادبیات مریم گمار