⚫ درسنامه ی سی ام 🔴
بسم الله الرحمن الرحیم
آرایه ی حس آمیزی
معنی حس در لغت‌نامه دهخدا ادراک، درک و احساس است و کلمه آمیزی از مصدر آمیزش به معنای تلفیق، مراوده و آمیختن است. در بدیع آرایه حس آمیزی متعلق به دسته آرایه‌های معنوی متعلق است. به طور کوتاه این آرایه یعنی درآمیختن چندین حس با يکديگر؛ مانند:
لمس کردنِ بو
برای آنکه به مفهوم این آرایه بیشتر پی ببرید، بهتر است نگاهی کوتاه به حواس پنجگانه داشته باشیم
حواس انسان
حواس انسان را می‌توان به پنج دسته تقسیم کرد؛
1- حس بینایی
تمام ویژگی‌های قابل مشاهده مانند رنگ، جهات، اندازه و... که اغلب با فعالیت‌های دیدن، مشاهده کردن و تماشا کردن همراه می‌شود.
2- حس چشایی
تمامی مزه‌ها مثل ترش، شور، شیرین، تلخ و... که اغلب با افعال چشیدن، خوردن و نوشیدن همراه می‌شود.
3- حس شنوایی
تمام اصوات موجود در دنیا مثل موسیقی‌ها و نغمه‌ها متعلق به این دسته است که با افعال گوش دادن و شنیدن همراه می‌شود.
4- حس لامسه
حس لامسه یا بساوایی مختص گرمی، سردی، درد، ضربه، سفت و شل بودن و ... است.
5- حس بویایی
تمامی‌عطر‌ها و بوهای اطراف ما به این دسته تعلق دارند و با افعال بوییدن و استشمام کردن قابل درک هستند.
اما چطور می‌توان این حواس را
با هم ترکیب کرد؟
دانستیم که انسان دارای حواس پنجگانه است و با استفاده از این حواس اشیا، رنگ، بو و ... را حس می‌کند؛ به مثال زیر دقت کنید:
رنگ قرمز شعله‌های آتش را می‌بینم.
در این جمله حس بینایی خودنمایی می‌کند. حال اگر در شعر یا نثر چندین حس مختلف بیاید که با محسوس خود آمیخته نشود؛ به آن آرایه حس‌آمیزی می‌گویند. به زبان ساده‌تر وقتی دو یا چند حس متفاوت باهم آمیخته شوند، این آرایه حس آمیزی ایجاد می‌شود.
من آبی بیکران دریا را لمس می‌کنم.
آبی رنگیست که به چشم می‌آید و مختص به حس بیناییست، اما در اینجا با لمس کردن که از حس لامسه می‌آید ترکیب شده پس آرایه حس آمیزی داریم.
مثال برای حس آمیزی
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر
یادگاری که در این گنبد دوّار بماند
صدا، شنیدنی است و امکان دیدن آن وجود ندارد امّا شاعر ادّعا می کند که صدا را دیده است. در مصراع اول «صدا» که مربوط به حس شنوایی است با حس بینایی درهم آمیخته شده است و آرایۀ حس‌آمیزی را پدید آورده است.
ﺑﻮی دﻫﻦ ﺗﻮ از ﭼﻤﻦ میﺷﻨﻮم
رﻧﮓ ﺗﻮ ز ﻻﻟﻪ و ﭼﻤﻦ می‌شنوم
شاعر در این بیت دو آرایۀ حس آمیزی به کار برده است؛ در ﻣﺼﺮاع اوّل، ﺑﻮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﺑﻮﯾﺎﯾﯽ و ﺷﻨﯿﺪن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﺷﻨﻮاﯾﯽ است، در ﻣﺼﺮاع دوم، رﻧﮓ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺲ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﻣﯽ ﺷﻨﻮم واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺲ ﺷﻨﻮاﯾﯽ اﺳﺖ.
سـپهبد پرسـتنده را گفـت گـرم
سـخن‌های شـیرین بـه آوای نـرم
فردوسی در این بیت در سه حس‌آمیزی زیبا به ترتیب: حس شنوایی و لامسه را در ترکیب «گفت گرم»، شنوایی و چشایی را در ترکیب «سخن‌های شیرین» و شنوایی و لامسه را در ترکیب «آوای نرم» با هم آورده‌است که این تعامل حواس با یکدیگر موجب زیبایی‌آفرینی شده‌است.
پیشینه ی آرایه‌ی ادبی حس‌آمیزی
این آرایه قدمتی طولانی در زبان و ادبیات فارسی دارد و شاعرانی مانند فردوسی، مولوی و ... از آن بهره می‌بردند. جالب است بدانید که صائب تبریزی و بیدل دهلوی که از شاعران سبک هندی هستند در اشعار خود از این آرایه بسیار استفاده می‌کردند. همینطور در اشعار شاعران امروزی نیز مانند اشعار سهراب سپهری سرآمد بوده است.
مرا در نهانی یکی دشمن است
که بر بخردان این سخن روشن است
شاهنامه، فردوسی
عبارت سخن روشن است؛ درآمیختن دو حس شنوایی و بینایی است.
نجوای نمناک علف‌ها را می‌شنوم
شب پر خواهش
و پیگر گرم افق عریان بود
سهراب سپهری
نجوا امری شنیدنی است و نمناک امری لمس کردنی و در این شعر زیبا از سهراب سپهری این دو حس در هم آمیخته است و شاعرانگی را ایجاد کرده است
انواع ساختار آرایه ی حس‌آمیزی
این آرایه با توجه به دستور کلمات، به دو صورت ترکیبی و غیرترکیبی در اشعار و متون شناخته می‌شود.
✔️ترکیبی
این آرایه به صورت ترکیب اضافی یا و ترکیب وصفی در اشعار و متون دیده می‌شود، به طور مثال می‌توان به ترکیبات وصفی مثل صدای گرم و ترکیبات اضافی مثل بوی عشق اشاره داشت. البته ترکیبات وصفی مغلوب نیز همین خاصیت را دارا هستند مثل تلخند که همان خنده ی تلخ است.
✔️غیرترکیبی
در این حالت دیگر ترکیبات وصفی و اضافی جایی ندارند و اغلب به صورت فعل در جمله حاضر می‌شوند.
بو شنیدن
درد خوردن
انواع حس‌آمیزی
طرفین حس آمیزی (یعنی همان دو حسی که با هم ترکیب می‌شوند)، دو دسته کلی برای این آرایه به‌وجود می‌آورند.
♦️حسی-انتزاعی
هنگامی که در ابیات یا متون یکی از حواس، در دسته حواس پنجگانه باشد و دیگری به دسته‌ای تعلق نداشته باشد؛ در واقع انتزاعی یا بی‌حس باشد؛ به آن حس آمیزی حسی-انتزاعی گفته می‌شود. لازم به ذکر است که اغلب این دسته به صورت ترکیب اضافی حضور دارند.
بر لب کوه جنون خنده ی شیرین بهار
نقش زخمی‌است که از تیشه ی فرهاد شکفت.
نصرالله مردانی
ترکیب خنده شیرین در واقع ترکیب حس چشایی و با یک حس انتزاعی است. البته در این بیت حسن تعلیل هم مشاهده می‌شود.
♦️حسی-حسی
در مواردی به وجود می‌آید که هر دو سمت ماجرا مختص به حواس پنجگانه باشند؛
بی هیچ اثری از آن روشنایی‌های مبهم و خنک تابستان، شاخه‌های عظیم به وضعی موحش سیخ ایستاده بودند.
بینوایان، ویکتور هوگو
ترکیب روشنایی خنک متعلق به دو حس بینایی و لامسه است.
🔴 روش پیدا کردن آرایه ی حس‌آمیزی
در شعر و متن
همانطور که در دسته‌بند‌ی‌های این آرایه گفته شد، می‌دانیم که در آرایه ی حس‌آمیزی به هر شکلی که به کار رفته باشد، حتما یکی از حواس پنجگانه در آن حضور دارد. پس اگر در همان ابتدا با خواندن شعر یا متن، حس پنجگانه‌ای را مشاهده کردید آن را به دقت بررسی کنید؛ سپس با توجه به ترکیبات و کلمات کنار این حواس ببینید که آیا حس و محسوس با هم مطابقت دارند یا نه! اگر حس و محسوس هر دو متعلق به یک دسته بودند آرایه‌ای وجود ندارد؛ ولی اگر متعلق به دو حس متفاوت بودند آرایه حس آمیزی را پیدا کرده‌ایم.
به ترانه‌های شیرین به بهانه‌های زرین
بکشید سوی خانه، مه خوب خوش‌لقا را
دیوان شمش، مولانا
در این بیت دو بار از آرایه حس آمیزی استفاده شده است. ترانه‌های شیرین ترکیب دو حس شنوایی و چشایی از دسته حسی-حسی و بهانه‌های زرین (اگر زرین را رنگ در نظر بگیریم)، ترکیب حس بینایی با واژه‌ای انتزاعی است که مربوط به دسته حسی-انتزاعی می‌شود.
یا حسین بن علی
سید هادی محمدی
منابع اسنادی :
🔰 نرسیسیانس، امیلیا
انسان، نشانه، فرهنگ. تهران: نشر افکار.
🔰 از زبان شناسی تا ادبیات
نوشته ی منصور اختیار انتشارات دانشگاه تهران
🔰 ساخت دستوری زبان فارسی
نوشته ی دکتر محمد پاک نهاد انتشارات آوای نور
🔰 پژوهشی در علم بیان
نوشته ی کمال شریفی انتشارات زانکو
🔰 نت : برخی سایت‌ها