منوچهر بدیعی مترجم
«بازار خودفروشی» با عنوان اصلی Vanity Fair مهم‌ترین اثر ویلیام تکری، نویسندهٔ انگلیسی است. از میان نویسندگان انگلیسی عصر ویکتوریا، تنها دیکنز مقامی والاتر از تکری یافته است. تکری که زادهٔ هندوستان است، نویسنده‌ای خوش‌فکر، نقاد و باریک‌بین به‌شمار می‌آید و اثر ماندگار او، بازار خودفروشی هنوز هم به عنوان منبع آموزشی در دانشگاه‌ها خوانده و بررسی می‌شود، همچنان که برداشت‌های آزاد بسیاری از این اثر به‌صورت فیلم و نمایش‌نامه نیز ساخته شده است.
این اثر توسط مترجم خوش‌نام و فرزانه، جناب منوچهرخان بدیعی به فارسی ترجمه شده‌است. در آغاز کتاب توضیحات جالبی دربارهٔ چگونگی برگزیدن عنوان کتاب آمده است که با هم می‌خوانیم:
یادداشت مترجم دربارهٔ عنوان کتاب
در راه ما شکسته‌دلی می‌خرند و بس
بازار خودفروشی از آن سوی دیگر است
حافظ
سليمان حییم در دیباچهٔ فرهنگ بزرگ فارسی - انگلیسی نوشته است:
روزی به خاطر دارم من‌باب امتحان از رفیقی پرسیدم «خودفروشی» یعنی چه؟ بی‌درنگ جواب داد «فداکاری» که خیلی باعث تعجب اینجانب گردید. اتفاقاً مرد مسن تر و ظاهراً مجرب‌تری فرارسید و مدّعی از او تصدیق جواب خود را خواستار شد. با این‌که گمان نمی‌بردم کسی غیر از آن رفیق در این معنی به غلط رفته باشد آن شخص ثالث نیز گفت «خودفروشی یعنی فداکاری» و صدچندان بر شگفت من افزود و هرچه گفتم «خودفروشی» بطور اکثر به معنی «خودنمایی و تمجید از خود» استعمال شده مدّعی همچنان در عقیده خود مصر بود تا این‌که شخص فهمیده‌تری وارد شده با این دلیل ساده هر دوی آن‌ها را متقاعد ساخت که «فداکاری» وقف خویشتن است در مقابل هیچ ولی «خودفروشی» انتظار چیزی است در ازای فروختن خویش. (حییم، سلیمان، فرهنگ بزرگ فارسی انگلیسی، چاپ ششم، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۶۴، دو جلد، ج ۱، ص ۸)
دشواری مترجم این کتاب در انتخاب عنوان «بازار خودفروشی» از آن‌چه بر سر سليمان حییم آمده بیشتر بوده است چون در آن نیم قرنی که بر سخنان حییم گذشته است، «خودفروشی» به معنای «فاحشگی» نیز باب شده است و از این لحاظ بر عنوان «بازار خودفروشی» ایراد گرفته‌اند که موهم معنای نامناسبی است. شاید به همین سبب بوده است که نجف دریابندری، مترجم و نویسندهٔ ارجمند، در هنگام ترجمهٔ فصل اول این داستان عنوان «یاوه بازار» را برای این رمان برگزیده است. (مجله سخن، دوره یازدهم، شماره ۷، آبان ۱۳۳۹، ص ۷۸۶).
ایراد دیگری نیز بر عنوان «بازار خودفروشی» می‌گیرند و آن این‌که خودفروشی، فقط به معنای «خودستایی و خودنمایی» است و همهٔ معانی واژهٔ Vanity را (که به معنای بی‌حاصلی و بیهودگی و بی‌ارزشی و حماقت و کبر و رعونت نیز هست) نمی‌رساند.
پاسخ ایراد اول آن است که معنای اصلی «خودفروشی» در ادبیات فارسی، یعنی معنایی که بر طبق لغت‌نامهٔ دهخدا در اشعار شاعرانی مانند سلمان ساوجی و حافظ و صائب آمده است، به هیچ تعبير «فاحشگی» نیست. «خودفروشی» در ادبیات فارسی به معنای جلوه‌فروشی، خودنمایی و خودستایی و کبر و رعونت آمده است. حتی در زبان امروز- یعنی در زبان عامهٔ مردم - «خود فروشی» اگر به کار رود، به معنای فحشا به کار نمی‌رود بلکه دستهٔ خاصی از مردم که به نحوی با این مسئله سروکار دارند برای رعایت ادب «خودفروشی» را به آن معنی به کار می‌برند و کاربرد آن دستهٔ خاص نمی‌تواند ملاك تعيين و تحديد معنای واژه باشد.
اما ایراد دوم دو پاسخ دارد. یکی آن‌که «خودفروشی» در زبان فارسی فقط به معنای «خودنمایی» نیست بلکه به معنای کبر و رعونت و «خود را پیش انداختن» نیز هست. دیگر آن‌که تکری در عنوان داستان خود تمام معانی واژه Vanity را در نظر نداشته است بلکه این واژه را به معنای محدودی که معادل «خودفروشی» است به کار برده است.
تکری عنوان داستان خود را از کتاب «سلوك زائر» اثر جان بانیان گرفته است. در کتاب بانیان، زائر مسیحی در سیر و سلوك خود از شهری خیالی به نام Vanity می‌گذرد که بازاری دارد. بانیان نیز این واژه را با اشاره به عهد عتیق (کتاب جامعه) به کار برده است. در کتاب جامعه در وصف زندگی و بیهودگی آن واژه‌های Vanitas vanitatum امده است که در زبان فارسی به «باطل اباطيل» و «بطالت و در پی باد زحمت کشیدن» ترجمه شده است. بانیان واژهٔ Varity را به معنای محدودتری آورده که رنگ فلسفی کمتری دارد، به معنای دنیایی از «ضياع و عقار و کسب‌وکار و منزلت و حشمت و جاه و لقب و مُلك و مملکت و لذت و شهوت و شادی و روسبيان و قوادان و اهل و عیال و اولاد و خادم و مخدوم و زندگی خاکی و اصل و نسب و غبار تن و جان و سیم و زر و مروارید و جواهر و چه چیزهای دگر.»
اما به گفتهٔ والتر آلن، رمان نویس و محقق و استاد زبان و ادبیات انگلیسی ، تکری عنوان Vanity Fair را به معنایی به کار برده است که با معنای مورد نظر بانیان تفاوت بسیار دارد، در نظر بانیان Vanity Fair بر تمامی جامعه و در واقع بر تمام فعالیت‌های انسان، بجز يك فعاليت، دلالت دارد... در نزد تكری معنای واژه vanity و تمام مفهوم Vanity Fair تغییر یافته است... و دیگر به معنای هر آن‌چه باطل و بی‌ارزش و دام فریب و وهم است نیست بلکه فقط به معنای خودستایی و میل وافر به آن است که مردم خود شخص را آدم خوبی بپندارند و این دقیقاً همان خودفروشی در زبان فارسی است.
و سرانجام : مترجم نتوانست از ترکیب «بازار خودفروشی» که یکی از بزرگ‌ترین شاعران ما در یکی از بهترین ابیات خود به کار برده و نزدیک‌ترین معادل برای عنوان این داستان است، بگذرد.
منوچهر بدیعی
بهمن ۱۳۶۷