❎ اصول نگارش درس نوزدهم
بسم الله الرحمن الرحیم
تکواژ چیست؟
تکواژ دومین واحد زبانی پس از واج است. یعنی از به هم پیوستن چند واج، یک تکواژ درست می‌شود که دارای نقش دستوری و معنایی مستقل هستند. تکواژها معمولا به دو دسته تکواژ آزاد یا تکواژ وابسته تقسیم می‌شوند.
تکواژ آزاد دستوری
به تکواژهایی گفته می‌شود که معنای مستقلی ندارند؛ اما در ساخت دستوری جمله به صورت مستقل به کار می‌روند و انواع مختلفی دارند.
♦️ حروف اضافه متمم‌ساز
از، به، با، تا، برای، در
♦️ حروف ربط همپایه‌ساز
و، ولی، اما، یا
♦️ حروف ربط وابسته‌ساز
چون، اگر، زیرا، که، تا
♦️ نقش‌نمای اضافه در ترکیب وصفی یا ترکیب اضافی
کتابِ من، خانه دوست، گل زیبا، دامن چین‌دار
♦️ ضمایر جدا
من، تو، او، ما، شما، آن، این، خود
♦️ حروف ندا
ای، یا، آیا و ...
♦️ بِ قیدساز
بخوبی، بتازگی، بسختی
♦️ نشانه مفعولی را
تکواژ آزاد قاموسی یا واژگانی
تکواژهای واژگانی یا قاموسی، دارای معنای مستقل هستند. یعنی اگر نیاز داشته باشید، می‌توانید معنای آن را در لغتنامه یا هر فرهنگ لغت دیگری بیابید. برای مثال کلمات خانه، میز، کتاب و ... تکواژ آزاد هستند. از دیگر ویژگی‌های تکواژ آزاد می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:
تکواژهای واژگانی یا قاموسی، دارای معنای مستقل هستند. یعنی اگر نیاز داشته باشید، می‌توانید معنای آن را در لغتنامه یا هر فرهنگ لغت دیگری بیابید. برای مثال کلمات خانه، میز، کتاب و ... تکواژ آزاد هستند. از دیگر ویژگی‌های تکواژ آزاد می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:
🔶 نقش دستوری می‌پذیرند.
🔶 از لحاظ آوایی معمولا مستقل هستند و می‌توان پس از ادای آنها کمی مکث کرد.
🔶 از لحاظ املایی می‌توان میان آنها با تكواژهای دیگر فاصله میان‌واژهای را لحاظ کرد.
برای آنکه بدانید که معمولاً چه کلماتی تکواژ آزاد قاموسی یا دستوری تلقی می‌شوند، موارد زیر را به خاطر بسپارید.
1️⃣ اسم‌ها
باغ، میز، آب، دیوار، ماشین، دفتر، بدن و ...
2️⃣ صفت‌ها
سرد، گرم، خوب، بد، تازه، داغ، سفید و ...
3️⃣ بن ماضی و بن مضارع همه مصدرها و اسامی اشاره
گو (بن مضارع گفتن)، خواند (بن ماضی خواندن)، این، آن وغیره
تکواژ وابسته
به تکواژی گفته می‌شود که معنای مستقل در جمله ندارد و به‌تنهایی یک واژه به شمار نمی‌آید. این نوع تکواژها هیچ‌گاه در ساختمان جمله، استقلال معنایی، دستوری، املایی و آوایی ندارند و همیشه جایگاه دستوری، آوایی و معنایی خودشان را پس از پیوند با تکواژهای دیگر می‌سازند. تکواژهای وابسته دو گونه‌اند:
تکواژ وابسته تصریفی
تکواژهای تصریفی یک واژه جدید خلق نمی‌کنند، بلکه حالت واژه را تغییر می‌دهند. تکواژهای تصریفی انواعی دارند:
📎 نشانه‌های جمع (ها، ان، ون، ین، ات و ...)
درخت‌ها، دانش‌آموزان، پیشنهادات، معلمان، مؤمنون
نکته: تكواژ ان كه در بعضی واژه‌ها، معانی دیگری نظیر مكان، تشبیه، زمان، قید حالت و اسم مصدر دلالت دارد و به جمع بودن دلالت ندارد؛ در چنین حالتی، تكواژ اشتقاقی به شمار می‌آید. مانند:
شبانگاهان، خندان، یخبندان، سپاهان و ...
📎 یای نکره
کتابی، مردی، روزگاری
📎 ترین در صفت عالی و تردر صفت تفضیلی
بزرگترین، خوب‌تر
📎 نشانه‌های ـ ُم و ـ ُمین برای ساختن اعداد ترتیبی
دوم، سومین
📎 پیشوندهای فعلی
بِ: بینداز
مَ: مگو
می: می‌خورد
همی: همی‌گفت
نَ: نترس
📎 شناسه‌های مضارع
دانم
دانی
داند
دانیم
دانید
دانند
📎 علائم کمکی در ماضی نقلی
ام: رفته‌ام
ای: رفته‌ای
است (+ Φ تکواژ صفر): رفته‌است
ایم: رفته‌ایم
اید: رفته‌اید
اند: رفته‌اند
📎 علامت‌های ماضی‌ساز
د: رساند
ید: رسانید
📎 تکواژ گذراسازِ ان
بجهان (ب + جه + ان)
برسان (ب + رس + ان)
تکواژ صفر چیست؟
تکواژ صفر یا تکواژ تهی، از انواع تکواژهای وابسته تصریفی به شمار می‌رود که نه در نوشتار دیده می‌شود و نه در گفتار خوانده می‌شود؛ با وجود این، در شمارش تکواژها در یک جمله، آن را محاسبه می‌کنیم. تکواژ صفر در شناسه‌های سوم شخص مفرد فعل‌های ماضی (به جز ماضی التزامی) دیده می‌شود. زیرا در ماضی التزامی « ـَ د» شناسه است.
گفت: گفت + Φ (۲ تکواژ)
گفته‌بود: گفت + ه + بود + Φ (۴ تکواژ)
گفته‌است: گفت + ه + است + Φ (4 تکواژ)
نکته: همچنین تکواژ صفر را در فعل است و هست و دوم شخص مفرد فعل‌های امری باید محاسبه کنیم.
بخوان: بِ + خوان + Φ (۳ تکواژ)
تکواژ وابسته اشتقاقی
به تکواژهایی گفته می‌شود که باعث ایجاد واژه‌ای جدید با معنایی مستقل می‌شوند. مانند بان در کلمات نگهبان و باغبان یا ستان در گلستان و بوستان. همه پسوندها، پیشوند‌ها و میانوندها، تکواژ وابسته اشتقاقی هستند.
تکواژهای اشتقاقی به دو دسته تقسیم می‌شوند، برخی از آنها واژه جدیدی می‌سازند اما مقوله دستوری آن را تغییر نمی‌دهد. مانند:
گل: اسم
گل+ ـِ ستان: گلستان (اسم)
باغ: اسم
باغ+ بان (اسم)
مشخص: صفت
نا + مشخص: نامشخص (صفت)
برخی دیگر علاوه بر ساختن واژه جدید، مقوله دستوری آن را تغییر می‌دهند؛ مانند:
هنر: اسم
هنر+ مند: هنرمند (صفت)
خشم: اسم
خشم+ گین: اندوهگین (صفت)
محبت: اسم
با+ محبت: بامحبت (صفت)
چند نکته درباره‌ی شمارش تکواژها
♣️ کلمات اینها، آنها، اینان، آنان از دو تکواژ ساخته شده‌اند. یعنی از یک تکواژ آزاد قاموسی (این، آن) و یک تکواژ وابسته تصریفی (ها، ان) ساخته شده‌اند.
♣️ واژه‌های بدونِ، بهرِ و برای ِ یک تکواژ هستند؛ زیرا کسره جزئی از این کلمه است و به همین دلیل نمی‌توانیم آن را به عنوان ی تکواژ جداگانه محاسبه کنیم.
برای ِ + من (۲ تکواژ)
♣️ برخی از کلمات با تکواژهای عربی ساخته شده‌اند؛ بنابراین با قواعد زبان مبدأ باید مورد شمارش قرار بگیرند، مانند کلمات وضعیت، حمیت، شفافیت که یّت عربی در ساختمان آنها وجود دارد و باید یک تکواژ محاسبه شود.
♣️ واج‌های میانجی مانند ی، ک، گ، ج، و، همزه، تکواژ به شمار نمی‌آیند.
ترشیجات: ترشی+ ات (۲ تکواژ)
بچگی: بچه+ ی (2 تکواژ)
♣️ در فعل‌های آینده، تکواژ صفر یا تُهی کاربرد ندارد. زیـرا در ایـن فعل‌ها شناسه به فعل کمکیِ خواه افزوده شده است.
خواهد گفت: خواه + - َد + گفت (۳ تکواژ)
♣️ همه واژگانی که بر اساس مصدر عربی مفاعلة ساخته شود، یک تکواژ به شمار می‌روند.
مکالمه، مکاشفه، مجادله، محاوره، مناظره، مقابله، مشاوره، مداخله، مراقبه، مراقبت
♣️ نشانه‌های عربی مانند ة تأنیث، ال معرفه، تنوین و حروف جر در شمارش تکواژها محاسبه نمی‌شوند.
یا حسین بن علی
سید هادی محمدی
ادامه دارد.......