🔶 اصول نگارش درس پانزدهم
بسم الله الرحمن الرحیم
نحوه یدرست نگارش ضرب المثلها
الف)
ما عبارت گرگ باران دیده را زیاد به کار می‌بریم که به معنای فردی است که سرد و گرم روزگار را چشیده و با پشت سر گذاشتن سختی‌ها، قوی، کارآزموده و باتجربه شده است. اما شکل صحیح این ضرب‌المثل، گرگ بالان دیده است. شباهت کلمه باران و بالان به دلیل ابدال حرف ر به ل در گفتار ایجاد شده است و یا ممکن است مانند صحت خواب که ساعت خواب می‌گویند دستخوش کم دقتی در شنیدار شده باشد.
مجتبی مینوی هم در حاشیه کتاب کلیله و دمنه نیز ذکر کرده است که اساساً برای گرگ، تجربه باران نمی‌تواند پیامدهایی داشته باشد که او را دانا کرده باشد. بنابراین دور از ذهن است که این ضرب‌المثل به صورت گرگ باران دیده صحیح باشد. اما کلمه بالان در لغتنامه به معنای تله و دام برای حیوان ثبت شده است و شکل علی و معلولی داستان در این شکل املایی، صحیح‌تر به نظر می‌رسد. زیرا اگر حیوانی یک بار به تله افتاده باشد، احتمالا تجربه‌ای در این باره خواهد داشت که آن را تکرار نخواهد کرد.
ب)
خواب زن یا خواب ظن؟
از آنجایی که بسیاری از ضرب‌المثل‌ها به صورت سینه به سینه نقل می‌شود، ممکن است اشکالاتی در تلفظ یا املای آن ایجاد شود و معنایی متفاوت پدید بیاورد. یکی دیگر از دلایل بروز چنین اتفاق‌هایی این است که برخی از واج‌های فارسی، تلفظ مشترک دارند اما به یک شکل نوشته نمی‌شوند. برای مثال واج س دو صورت نوشتار ث و ص هم دارد. به همین ترتیب در واج ز هم این مسئله را داریم که به صورت‌های ذ، ظ و ض هم در برخی کلمات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
یکی از مواردی که حاصل این اختلاف املا و تلفظ این حروف است، ضرب‌المثل «خواب زن چپه!» است. این ضرب‌المثل، در مواقعی به کار می‌رود که زنی خواب بد دیده است و اطرافیان برای دلداری دادن به او این ضرب‌المثل را مورد استفاده قرار می‌دهند و قصد دارند که به او بگویند تعبیر آن برخلاف خواب است و اتفاقی خوش می‌افتد.
در سال‌های اخیر، این ضرب‌المثل به صورت «خواب ظن چپه» مورد استفاده قرار می‌گیرد تا از بار معنایی مردسالارانه و ضد زن آن کاسته شود. این اتفاق اگرچه از نظر جامعه‌شناسی اتفاق خوبی تلقی می‌شود اما بد نیست نگاهی به پیشینه ی تاریخی این ضرب‌المثل هم بیندازیم؛ زیرا، شکل امروزی این ضرب‌المثل از نظر معنایی درست نیست. در ادامه تعدادی شاهد از متون زبان و ادبیات فارسی بررسی می‌کنیم تا ببینیم این ضرب‌المثل پیش از این چگونه به‌کار رفته است.
در لغتنامه چپ بودن خواب زن این‌طور تعریف شده است:
کنایه است از خلاف شدن آنچه زن در خواب بیند. و در اصطلاح عامه چون خواهند به کسی گویند که آنچه تو می پنداری یا می اندیشی بر خلاف آن واقع خواهد شد، یا آنچه تو آرزو داری عکس آن بوقوع خواهد پیوست، گویند: خواب زن چپ است؛ یعنی پندار تو مطابق واقع نیست، یا آنچه روی دهد عکس مراد و مقصود تست.
به‌کاررفتن املای این ضرب‌المثل به صورت زن، تنها به لغتنامه محدود نمی‌شود. نویسندگان معاصر و کلاسیک فارسی هم از این ضرب‌المثل به همین شیوه استفاده کرده‌اند. زیرا با توجه به فرهنگ مردسالارانه رایج، زن را ضعیف‌تر از دیگران می‌دانستند.
خوان زن کمتر ز خواب مرد دان
از پی نقصان عقل و ضعف جان
مثنوی، مولوی
کتاب‌های دیگری که این ضرب‌المثل را با املای زن به کار برده‌اند عبارتند از:
امثال و حکم، علی‌اکبر دهخدا، جلد دوم، صفحه 748
گزیده امثال و حکم، محمد دبیرسیاقی، صفحه ۷۴
نیرنگستان، صادق هدایت، صفحه ۶۶
باورهای عامیانه مردم ایران، حسن ذوالفقاری، علی‌اکبر شیری، صفحه ۵۳۳
سووشون، سیمین دانشور، صفحه 241
به موارد ذکر شده باید این نکته را هم افزود که این ضرب‌المثل در برخی گویش‌های محلی مانند قوچان و بیرجند هم رواج دارد. کتاب‌هایی که به آن اشاره شد، توجیه کننده نیستند که چنین ضرب‌المثل‌های را باید مورد استفاده قرار داد. امروزه نگرش به زن و همچنین جایگاه زنان در جامعه تغییر کرده است و شاید فرصتی باشد برای آنکه دیگر از به‌کاربستن این ضرب‌المثل‌ها پرهیز کنیم.
یا حسین بن علی
ادامه دارد........