شامی کرماشانی شاعر کرمانشاهی
زنده‌یاد "شاهمراد مشتاق" متخلص به "شامی" زاده‌ی ۲۶ اسفند ۱۲۹۶ خورشیدی، در محله‌ی چنانی کرمانشاه به دنیا آمد. نسبت ایلی شامی به زوله می‌رسد و به همین خاطر فامیلی "زوله بگ‌زاده" را انتخاب کردند.
نام مادرش "فانوس" و پدرش "خدامراد" بود. شامی در ۴ سالگی به علت بیماری آبله نابینا شد و مادرش نیز درگذشت و در سن ۱۴ سالگی پدرش را از دست داد و در منزل "حاج امان‌اله معتضدی" مشغول به کار شد.
او در سن ۲۰ سالگی نام فامیلی خود را به "غبان" و در سال ۱۳۵۷ آن را به "مشتاق" تبدیل کرد.
شامی بعد از مدتی توانست منزل دیوار به دیوار خانه‌ی معتضدی را خریداری کند و موفق شد ۴ اتاق در آن بسازد، یکی برای خودش و ۳ اتاق دیگر را به کرایه داد و بر عکس آنچه که ذکر شده، شامی در عمرش حتی یک ساعت مستاجر نبوده و شعر کرانشینی نشان از بینش اجتماعی بالای او دارد.
شامی بعد از آن شروع به کار برنج‌کوبی شد و با خانمی به نام فاطمه ازدواج کرد و شروع به وارد کردن کالا از قصرشیرین به کرمانشاه نمود. با این که کور بود، نه تنها کار می‌کرد، حتی دستگیر برخی از فقرا در حد توان نیز بوده چون حاصل ازدواج اولش فرزندی نشد، به پیشنهاد فاطمه خانم، شامی با خانمی دیگر در سال ۱۳۴۴ به نام "سنگین طلا" ازدواج کرد و حاصل آن یک دختر به نام "نسرین" که در سن ۲۱ سالگی از دنیا رفت و ۲ پسر به نام‌های "علی اکبر" و "مظفر" شد.
او تخلص شامی کنایه از شب و تاریکی را برای خود انتخاب کرد. اشعارش بیشتر محتوای اجتماعی تا حدودی طنز دارد و بسیار آگاه به مسائل سیاسی و از مریدان دکتر مصدق و جبهه‌ی ملی بود، که به او لقب "وطن‌پرست" نیز داده‌اند.
اشعار شامی به کوردی کرمانشاهی سروده شده و از برخی واژه‌های هورامی و لکی نیز استفاده نموده است.
مجموع اشعارش توسط "ماموستا ماجد مردوخ" یک سال بعد از مرگش به چاپ رسید و پر فروش‌ترین کتاب کوردی لقب گرفت. شامی به مردوخ سفارش کرده که تا زنده است، اشعار فارسی و سیاسی او چاپ نشود چرا که تمام این اشعار را برای دکتر مصدق و اعضای جبهه ملی سروده است که بعد از ۴۰ سال به چاپ رسیده است.
او سرانجام در دوم آذر سال ۱۳۶۲ بدرود حیات گفت و در باغ فردوس کرمانشاه به خاک سپرده شد. بازماندگان شامی در شهر کرمانشاه با نام‌های فامیلی مشتاق، عبدالهی‌نسب، خاتون خم، روشن قلب، سوزن یار و آرمانده زندگی می‌کنند.
▪کتاب‌شناسی:
تاکنون چند تصحیح از اشعار شامی کرمانشاهی انجام شده و با مشخصات زیر به چاپ رسیده است:
- شامی کرماشانی، شاهمراد، چەپکەگوڵ: چەند پارچەیەک له شێعرەکانی شامی کرماشانی (دسته گل: اشعار شامی کرمانشاهی)، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ا ایران، انتشارات سروش، ۱۳۶۴
- شامی کرماشانی، شاهمراد، چەپکەگوڵ: چەند پارچەیەک له شێعرەکانی شامی کرماشانی (دسته گل: اشعار شامی کرمانشاهی)، ئامادە کردنی ماجد مەردوخ‌روحانی، تهران: آنا، مهاباد: موساسیر، ۱۳۹۰
- شامی کرماشانی، شاهمراد، چنانی: دی‍وان شامی کرماشانی، با م‍ق‍دم‍ه و ش‍رح اح‍وال شاعر، ح‍واش‍ی و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات، ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی س‍ل‍طان‍ی، تهران: س‍ه‍ا، ۱۳۷۴
همچنین بخشی از اشعار وی به زبان فارسی ترجمه شده اند:
- شامی کرماشانی، شاهمراد، کرانشینی، برگردان به فارسی به کوشش م. رنجبر، سنندج: پرتو بیان، ۱۳۸۷
▪نمونه‌ی شعر کوردی:
(۱)
[کرانشینی]
مه‌ردم باینه دیار ئی به‌دبه‌ختیه
له من به‌دبه‌خت تر و‌ه‌ی شاره نیه
به‌نده یه‌ی نه‌فه‌ر کرانشینم
چۊ ئه‌زیز مردی دایم غه‌مینم
نه خارج مه‌زهه‌ب نه جوداس دینم
ئه‌ر دوعاد گیراس بکه نفرینم
به‌شکه‌م له‌ی دونیا دیتر نه‌مینم
راحه‌ت بووم وه ده‌س کرانشینی
توای بزانی، سه‌گ و حاڵم نه‌و
ئاسایش نه‌یرم نه رووژ و نه شه‌و
سوب تا ئیواره هامه ته‌ق و ده‌و
تا سه‌رمانگ بای، دو تیکه ئه‌سپه‌و
یا به‌م بفروشم با بنمه گره‌و
ئۊشم کراگه‌م به‌ڵکه‌م نه‌مینی
چه بکه‌م وه ده‌س کرانشینی؟
داد وه هه‌ر که‌س به‌م حه‌قم نیه‌سینی
...
ژنم جارو کیش خوه‌م قاپچی ده‌رم
وه فه‌سل زمسان وه‌فر پاکه‌و که‌رم
له عه‌یش و عه‌زا چۊی سه‌ماوه‌رم
ده‌نگ که‌م نانه‌جیب، ده‌نگ نیه‌که‌م خه‌رم
خوه‌یان چۊی ئاقا به‌نده نه‌وکه‌رم
مه‌نعیان نه‌که‌ی ده‌نه بان سه‌رم
ئۊشن گووشت گه‌ن ئه‌ڕامان سینی
چه بکه‌م وه‌ده‌س کرانشینی؟
داد وه هه‌ر که‌س به‌م حه‌قم نیه‌سینی
...
یه‌ی هه‌فته مینی مانگ بچوو وه‌سه‌ر
ژن ساحوماڵ ده‌س نه‌یده که‌مه‌ر
وه ژست ته‌مام تێده پشت ده‌ر
له وه‌ر پای هه‌ڵسم چۊی ئاقا و نه‌وکه‌ر
وه ژنم ئۊشم ده‌مکه سه‌ماوه‌ر
خوه‌م ده‌وم ئه‌ڕای میوه و شیرینی
چه‌بکه م وه‌ده‌س کرانشینی؟
داد وه هه‌ر که‌س به‌م حه‌قم نیه‌سینی
...
یه‌ی کوری دیرن چۊی وه‌چکه شه‌یتان
سۆب له خه‌و هه‌ڵسی تێده ناو ئه‌یوان
جیبی پڕ له ریخ، ده‌س وه تیرکه‌مان
خه‌ید ئه‌ڕای قوریو جام و ئستکان
سیوڵ جافرخان گریده نشان
که‌س جورئه‌ت نه‌یری سدای بایده‌بان
بویشی جوانه‌مه‌رگ سه‌رم شکنی
چه بکه‌م وه‌ده‌س کرانشینی؟
داد وه هه‌ر که‌س به‌م حه‌قم نیه‌سینی
...
دارائیم بیه‌سه، چوار دوێت و یه‌ی کور
دو په‌تووی نیم دڕ، یه‌ی جوفت لافه شڕ
یه‌ی جوفت موته‌کای وه ده‌م قه‌یچی پڕ
سه‌ر نه‌یده‌بانی چۊی پاره ئاجور
سه‌رد گه‌ن که‌فی، تێیده خۆره‌خۆر
چوار جام رووحی یه‌ی دانه سینی
چه بکه‌م وه‌ده‌س کرانشینی؟
داد وه هه‌ر که‌س به‌م حه‌قم نیه‌سینی
...
زانی چه‌ن نه‌فه‌ر هایمه یه‌ی حه‌سار؟
من ئۊشم په‌نجا تو بۊش په‌نجاو چوار!
دریژ و کووتاه کاردار و بیکار
سوب هه‌ڵسی دۊنی له گووشه‌ی حه‌سار
هڤده ئه‌فتاوه نریاسه قه‌تار
بایه‌د په‌ی نه‌وبه‌ت بلیت بسینی!
چه بکه‌م وه‌ده‌س کرانشینی؟
داد وه هه‌ر که‌س به‌م حه‌قم نیه‌سینی.
(۲)
پەریشان مۆ پەریشانم وڵم کە
دچار دەرد پنھانم وڵم که
وە دەردم ئاشنا کردی، نەکردی
ستەمگەر فکر دەرمانم وڵم کە
وڵم کە تا نەوێ کەس پەی وە دەردم
دۆ سێ رووژی کە مێمانم وڵم کە
نەکرد کەس داوەتم خوەم بیمە مێمان
وە کار خوەم پەشیمانم وڵم کە
نە سازی من لە فوولاد و نە لە سەنگ
ھەف ھەش دا تیکە سۆخانم وڵم کە
ھەمامە ئی سەراێ سەرد و گەرمە
بساو کیسە وە ناوشانم وڵم کە
تەنم زانم نەسیب مار و موورە
نە موورم نە سۆڵێمانم وڵم کە
لەوە ترسم بکیشد کار وە ھاوار
نەکێ کەس گووش وە ئەفقانم وڵم کە
وە کام کەس نەگەردد چەرخ تا سەر
نە دەرویشم نە سۆڵتانم وڵم کە
وە بادەێ جام تەڵخ زندەگانی
دەمی مەست و قەزەڵخانم وڵم کە
خراوم کرد خەرابات خیاڵد
وە دەس چی ئەقل و ئیمانم وڵم کە
گوزەشت فەسڵ بەھار و مووسم باخ
وە فکر لەرز زمسانم وڵم کە
وە سەھراێ خیاڵ چون قەیس سانی
تۆ کردی وێڵ وێڵانم وڵم کە
وە واوێلای دڵ ھەر شەو رەوانە
سرشک قەم وە دامانم وڵم کە
وە کام دشمەن بوەم ئای دووس شکایەت
کە دووس بی قاتڵ گیانم وڵم کە
وڵم کەی یا نیەکەی رەھمی وە ھاڵم
تەنم کردیدە زندانم وڵم کە
وڵم کە وڵکەرت نیم سوب لە مەھشەر
تۆ کردی خار دەورانم وڵم که
وە ئەرواھ شەرەف سەوگەند کە دائم
مەلوول مەرگ وژدانم وڵم کە
شەرەف کوشیاد و وژدان جوانەمەرگ بی
وە بێوژدانی ھێرانم وڵم کە
تو کردی بێ سەروسامان «شامی»
وە مەولا خوەم قەشەنگ زانم وڵم کە.
▪نمونه‌ی شعر فارسی:
(۱)
هر دم اندیشۀ دیگر کنم و یاد دگر
باورم نیست که بینم دل آزار دگر
رنج آن پیر وطن گشت تبه، ای فریاد
بیستون کی شنود نعرۀ فرهاد دگر
بر سر تربت فرهاد به شیون شیرین
همچو تو کس نخورد تیشۀ فولاد دگر
تیشه بر ریشۀ دین بهر دو دینار بزد
آنکه ما را ز جفا داد به داماد دگر
رسم این کهنه فلک را همه کس داند و من
هر شبی بام به زیر آرد و بنیاد دگر
مرکز مدعیان باشد و مأوای عدو
سگ کند صید و دهد در کف صیاد دگر
«شامی» از جور و ستم داد مزن می‌ترسم
سر نیزه نگذارد بزنی داد دگر.
(۲)
من اگر اهل وفا یا بی‌وفا بودم گذشت
مدتی مهمان درین محنت‌سرا بودم گذشت
زاغ بودم درچمن یا بلبل افسرده‌حال
در گلستان جهان گل یا گیا بودم گذشت.
گردآوری و نگارش:
#زانا_کوردستانی