آموزش وزن(9)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
در این مبحث پنجمین مورد از نکات مربوط به قواعد و اختیارات و ضرورات، شرح داده می شود.
اگر پس از مصوّت بلند «ای»(ee) که در آخر کلمه آمده است، مصوت دیگری بیاید، گاهی به ضرورت وزن، به مصوت کوتاه تغییر می یابد. برای مثال:
حافظ از دست مده دولتِ این کشتیِ نوح
مصوت بلند «ای» در پایان کلمه «کشتی» قرار دارد و پس از آن مصوت کوتاه (ِ ِ ) قرار گرفته است.بنابراین به هجای کوتاه تغییر می یابد. برای جا افتادن مطلب، این مصراع را در هر دو حالت تقطیع می کنم:
حالت نادرست:
حا
فِ
ظَز
دَست
مَ
دِه
دُو
لَ
تِ
این
کِش
تی
یِ
نوح
-
U
-
-U
U
-
-
U
U
-
-
-
U
-
رکن بندی آن بدین شکل می شود:
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فاعلن (رکن پایانی باید فَعَلُن باشد که فاعلن شد و وزن را به هم ریخت)
حالت درست:
حا
فِ
ظَز
دَست
مَ
دِه
دُو
لَ
تِ
این
کِش
تِ
یِ
نوح
-
U
-
-U
U
-
-
U
U
-
-
U
U
-
«کشتیِ نوح» را به صورت « کِش "تِ" یِ نوح» تقطیع می کنیم. پس مصوت پایانی «کِشتی» از «ee» به «e» تغییر یافت و ما آن را به صورت «کِش تِ» در نظر می گیریم.
مثالی دیگر که دقت زیادی می طلبد:
بده ساقی آن می که عکسش ز جام
در قاعده سوم(آموزش وزن7) در خصوص حذف همزه صامت در ابتدای واژگان سخن رفت. بدون توجه به معنا اگر به جای «ساقی» از کلمه «ساغر» استفاده کنیم، نیک می دانیم که می توانیم ابتدای مصراع را چنین تقطیع کنیم: « بِ دِه سا غَ ران مِی کِ ...»
حال «ساقی» را به جای خود باز می گردانیم. چون همزه صامت در «ءان» را حذف کردیم، بنابراین به قاعده این درسنامه می رسیم. یعنی چون پس از مصوت بلند «ای» در واژه «ساقی»، مصوّت بلند «ا» آمده است، پس آن را به صورت مصوت کوتاه می خوانیم. تقطیع صحیح مصراع فوق بدین شکل است:
بِ
دِه
سا
قِ
یا(ن)
مِی
کِ
عَک
سَش
زِ
جام
U
-
-
U
-
-
U
-
-
U
-
اما مصراع زیر را در نظر بگیرید:
غزل گفتی و دُر سفتی، بیا و خوش بخوان حافظ
در این مصراع، واژه «گفتی» در حالت عادی به کار رفته و هجای بلند «ای» به صورت هجای کوتاه تلفظ نمی شود. در این حالت، «ی» به صورت مشدّد تلفظ می شود. بنابراین تقطیعِ مصراع فوق چنین است:
غَ زَل گُف تی یُ دُر سُف تی بِ یا وو خُش بِ خا(ن) حا فِظ
علاوه بر نکته فوق در قسمت «بیا و خوش...» دقت شود که واو عطف که هجای کوتاه است، بر اساس بند اول «آموزش وزن 7»، به صورت اشباع شده تلفظ می شود و در املای عروضی آن را به صورت «وو» می نگاریم.
مثالی دیگر :
اگر بپرسی از او در خصوصِ احوالش
ءَ
گَر
بِ
پُر
سِ
یَ
زو
دَر
خُ
صو
صِ
ءَح
وا
لَش
U
-
U
-
U
U
-
-
U
-
U
-
-
-
در این مصراع، هم همزه صامت ابتدای «از» و هم «او» بر اساس قاعده سوم حذف شده است. همچنین واژه «بپرسی» مختوم به «ای»(ee) است که پس از آن مصوّت کوتاه « َ » آمده است. بنابراین تقطیع آن از «بِ پُر سی» به «بِ پُر سِ» تغییر یافته و در ادامه به صورت «یَ زو» می آید.
تمرین:
با توجه به آموخته های این درسنامه و درسنامه های قبل، مصاریع ذیل را تقطیع هجایی و نمادین نموده و با توجه به جدول اوزان مشهور، وزنش را بیابید:
هشیار کجا داند بی‌هوشی مستان را
که هم نادیده می‌بینی و هم ننوشته می‌خوانی
بر رخِ ساقیِ پری پیکر
تا در ره پیری به چه آیین رَوی ای دل
که سلطانیِّ عالَم را طُفیلِ عشق می‌بینم
مثال:
بیار نَفحِه‌ای از گیسوی مُعَنبَر دوست
بِ یار نَف حِ ءِ یَز گی سُ یی مُ عَن بَ رِ دو(ست)
ن – ن – ن ن - - ن – ن – ن ن –
مفاعلن فَعَلاتن مفاعلن فَعَلُن
(دوستان عزیز حتماً به نحوه تقطیع مصراعی که در این مثال آمده عنایت ویژه داشته باشند)