آموزش وزن(8)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
پیش از بیان ادامه مباحث مربوط به قواعد تقطیع، اختیارات و ضرورات وزن، نکته ای در خصوص «کسره ربط» و «ی میانجی» تقدیم می شود:
نکته: در ترکیب ها، دو واژه از طریق کسره ربط به هم مرتبط می شوند. مثلاً در ترکیب «بهارِ دلنشین» کسره ای که بعد از واج «ر» در «بهار» آمده، کسره ربط است.
حال اگر واژه ای به مصوت کوتاه یا بلند ختم شود و بخواهیم به آن کسره ربط بیفزاییم، از «ی میانجی» بهره می گیریم. بنابراین به جای ترکیب هایی مثل « پا ِ من ، زانو ِ من ، تو ِ خوب ، شانه ِ من ، نَه ِ قاطع » به ترتیب می گوییم: « پای من ، زانوی من ، تویِ خوب ، شانه یِ من ، نه یِ قاطع»
با ذکر نکته فوق به ادامه مباحث قواعد و اختیارات و ضرورات می پردازم:
4. کلماتی که مختوم به «و» هستند چهار حالت دارند:
یا به صورت (oo) خوانده می شوند. مثل زانو، بانو ، بازو
یا به صورت (v) تلفظ می شوند. مثل سرو ، سهو ، نحو
یا به صورت (o) خوانده می شوند. مثل دو ، تو(ضمیر دوم شخص مفرد)، چو ، واو عطف(تنها همین چهار مورد بدین شکل خوانده می شوند.)
اگر صورت های فوق نبود به صورت (ow) تلفظ می شود. مثل جُو، شنو، برو
4.1- اگر واژه ای داشته باشیم که انتهای آن مشمول حالت چهارم باشد، چنانچه پس از آن مصوتی آید، آن را به صورت (ov) تلفظ می کنیم. به مثال زیر توجه نمایید:
گندم از گندم بروید جو ز جو
در این مصراع واژه «جو» به صورت (ow) تلفظ می شود. اما در مصراع:
نا خَلَف باشم اگر من به جُوی نفروشم
یا
من چرا مُلکِ جهان را به جوی نفروشم
آن را به صورت «jovi» تلفظ می کنیم.
4.2- اگر پس از «او»(oo) که در آخر کلمه آمده است، مصوت دیگری بیاید، گاهی به ضرورت وزن، به مصوت کوتاه تغییر می یابد. برای مثال:
گر از این منزلِ ویران به سوی خانه روم
گَ
رَ
زی(ن)
مَن
زِ
لِ
وی
را(ن)
بِ
سُ
یی
خا
نِ
رَ
وَم
U
U
-
-
U
U
-
-
U
U
-
-
U
U
-
با توجه به نکته ابتدایی این درسنامه، بعد از واژه «سو» که مختوم به مصوت بلند است، اگر بخواهیم کسره ربط بیاوریم، از ی میانجی استفاده می کنیم و آن را به صورت «سویِ» به کار می بریم. پس در حقیقت پس از مصوت بلند «oo»، مصوت کوتاه «e» قرار دارد و به همین دلیل مجوز داریم که آن را به صورت «soye» تلفظ کنیم.(تبدیل oo به o) . همچنین بر اساس قاعده اول «آموزش وزن7»، هجای «یِ» را هم به صورت اشباع شده می خوانیم و در املای عروضی آن را به صورت «یی» می نویسیم.
مثال زیر را هم ملاحظه فرمایید:
میلِ من سوی وصال و قصدِ او سوی فراق
مِی
لِ
مَن
سو
یی
وِ
صا
لو
قَص
دِ
ءو
سو
یی
فِ
راق
-
U
-
-
-
U
-
-
-
U
-
-
-
U
-
در این مصراع، دیگر تبدیل oo به o نداریم.
بنابراین دقت فرمایید که هنگام سرودن، به اقتضای وزن می توان از هر دو صورت بهره برد؛ اما مخاطب می بایست مصراع را آنگونه که شاعر سرود، بخواند.
مثالی دیگر:
دستی ببر به زانو و از جا بلند شو
دَس
تی
بِ
بَر
بِ
زا
نُ
وُ
ءَز
جا
بُ
لَند
شُو
-
-
U
-
U
-
U
U
-
-
U
-U
-
در این مصراع، پس از واژه «زانو» که مختوم به مصوت بلند است، واو عطف قرار گرفته است. بنابراین پس از oo ، مصوت کوتاه o آمده است. بر اساس قاعده 4.2 و به ضرورت وزن، oo را o تلفظ می کنیم ( هجای «نو» را «نُ» تلفظ می کنیم ).
نکته: شاید اکثر عزیزان نکته مربوط به «ی میانجی» را از قبل می دانستند. اما خیلی ها با «واو میانجی» آشنا نیستند. اگر پس از مصوت کوتاه «o»، مصوت دیگری بیاید، از «واو میانجی» استفاده می کنیم( مثل بانوان، بازوان و ...). در مثال فوق، چون به هجای کوتاه «نُ» رسیدیم و پس از آن هم مصوت کوتاه o (ناشی از واو عطف) آمده، بنابراین از واو میانجی استفاده کرده و به صورت « vo » می خوانیم.( نکته مربوط به واو میانجی در حالتی که واژه، مختوم به oo باشد نیز صدق می کند؛ اما دقت هایی دارد که بیان آن خارج از حوصله این بحث است)
در مصراع زیر دیگر تبدیل oo به o نداریم:
ز زانوی غم سر بر آور
زِ
زا
نو
یِ
غَم
سَر
بَ
را
وَر
U
-
-
U
-
-
U
-
-
تمرین:
با توجه به آموخته های این درسنامه و درسنامه قبل، مصاریع ذیل را تقطیع هجایی و نمادین نموده و با توجه به جدول اوزان مشهور، وزنش را بیابید:
روی سوی خانه ی خَمّار دارد پیر ما
خَمی که ابروی شوخِ تو در کمان انداخت
سرِ ما فرونیاید به کمانِ ابروی کس
بشنو این نکته که خود را ز غم آزاده کنی
نصیحتی کُنَمَت بشنو و بهانه مَگیر
مثال:
دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما
دوش ءَز مَس جِد سُ یی مِی خا نِ ءا مَد پی رِ ما
- ن - - - ن - - - ن - - - ن –
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن