قلب(طرد و عکس)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
پیشتر گفته شد که یکی از انواع جناس، قلب است و آن حالتی است که دو واژه حروف مشابه داشته باشند اما ترتیب آن متفاوت باشد. مثل «زار» و «راز» ، «رحیم» و «حریم» و ... . لازم به ذکر است که به اعتبار اینکه حروف دو واژه کاملاً برعکس باشند یا خیر، انواع گوناگونی برای آن متصور می شوند که بیان آن خارج از حوصله این بحث است.
آنچه در این مقال درباره قلب تقدیم خواهد شد، در واژه اتفاق نمی افتد؛ بلکه در ترکیب ها و عبارت ها جلوه می کند. در این حالت به آن آرایه «طرد و عکس» نیز می گویند. لازم به ذکر است که این آرایه، از جمله آرایه های لفظی به حساب می آید. اما دلیل اینکه در سری مباحث آرایه های معنوی آوردم، این است که استفاده ناشیانه از آن نه تنها هیچ زیبایی را به شعر نمی افزاید، بلکه در غالب اوقات نشان دهنده ضعف شاعر نیز است.
استاد محمد صالح علا در آغاز اجرای خود از این آرایه، بهره ها می برد و جذابیت خاصی را برای مخاطب به همراه دارد. برای مثال می گوید: « سلام خدمت بینندگانِ عزیز و عزیزانِ بیننده»
یعنی یک ترکیب را به صورت مقلوب و معکوس به کار می برد.
مثال در شعر:
بهرام که گور می گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت؟
یا
دلبرِ جانانِ من ، برده دل و جانِ من
برده دل و جانِ من ، دلبرِ جانانِ من
یا
چنین است رسمِ سرای درشت
گهی پشتِ زین و گهی زین به پشت
یا
تن ز جان و جان ز تن مستور نیست
لیک کس را دیدِ جان دستور نیست
یا
همی زور کرد این بر آن ، آن بر این
نجنبید یک شیر بر پشت زین
یا
گربه اهلي ترين وحشي و وحشي ترين اهلي است