آموزش وزن(1)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
با توجه به ضرورت ایجاز، تمام تلاش بر این است که لبّ مطالب آموزشی وزن و عروض تقدیم عزیزان شود. بنابراین از بیان اقسام وزن صرف نظر نموده، صرفاً در خصوص اوزان شعر پارسی سخن می گویم.
وزن شعر پارسی از نوع کمّی است. به این معنا که تعداد و نحوه چینش هجاهای کوتاه و بلند است که وزن را رقم می زند.
از آنجا قصد این است که مبحث وزن را از پایه ای ترین مفاهیم آغاز کنیم، لازم است که با «هجا» آشنا شویم. اما مگر می شود هجا را بدون تعریف «واج»، تعریف کرد؟
کوچکترین واحد گفتار را واج می گویند. واژه «دارو» را در نظر بگیرید. این واژه از 4 واج به این شرح تشکیل شده است: د – ا – ر – و .
نکته مهم: واج، با حرف تفاوت دارد. وقتی واژه ای را می نویسیم، از حروف استفاده می کنیم و وقتی که همان واژه را تلفظ می کنیم، از واج بهره برده ایم.
اگرچه در نوشتار، میان حروفی مانند «ث-س-ص» یا «ذ-ز-ض-ظ» یا حتی « ء(همزه) - ع» تفاوت قائل می شویم و جابجایی این حروف باعث تفاوت در معنا می شود( زن – ظن)، اما هنگام گفتار پارسی، بر خلاف گفتار عربی هیچ تفاوتی در نحوه تلفظِ این دو وجود ندارد و هر دو به صورت «زَن» تلفظ می شود. بنابراین ما به ازای مجموعه حروف «ذ-ز-ض-ظ» فقط و فقط یک واج داریم و آن «ز» است.
از طرف دیگر وقتی واژه «زن» را تلفظ می کنیم، بعد از واج «ز»، یک حرکت فتحه ( _َ ) نیز تلفظ می شود اما در رسم الخط پارسی، نگاشته نمی شود. بنابراین چون تلفظ می شود، یک واج محسوب می گردد.
بنابراین حروف پارسی که شامل 32+1 حرف است بدین شکل است:
الف-ب-پ-ت-ث-ج-چ-ح-خ-د-ذ-ر-ز-ژ-س-ش-ص-ض-ط-ظ-ع-غ-ف-ق-ک-گ
ل-م-ن-و-ه-ی + ء (همزه)
اما واج ها که شامل 29 واج است بدین شکل است:
دسته اول(مصوّت ها): - َ(a) – ِ(e) – ُ(o) (مصوّت کوتاه)– ا(aa) – ای(ee) – او(oo) (مصوّت بلند)
ء (همزه) –ب-پ-ت-ج-چ-خ-د-ر-ز-ژ-س-ش-ف-ق-ک-گ-ل-م-ن-و-ه-ی
همانطور که مشاهده شد، واج های گفتار پارسی به دو دسته تقسیم می شود. دسته اول مصوّت(یعنی صوت دار/صدا دار) و دسته دوم صامت. پر واضح است که در گفتار پارسی 6 مصوّت(شامل سه مصوت کوتاه و سه مصوت بلند) و 23 صامت داریم.
با توجه به توضیحات فوق، در یک واژه گاهی تعداد واج بیشتر از حرف است و گاهی تعداد حرف بیشتر از واج و گاهی بین این دو تساوی برقرار است(مثل دارو که میان واج و حرف، تساوی برقرار است).
واژه «خواهر» از حروف «خ-و-ا-ه-ر» و از واج های «خ-ا-ه- َ – ر» تشکیل شده است. اگرچه تعداد حرف و واج یکسان است، اما به لحاظ شکلی تفاوت دارد. بنابراین این واژه دارای سه صامت(خ-ه-ر) و دو مصوّت(ا – َ ) است.
واژه «خواستمش» از حروف «خ-و-ا-س-ت-م-ش» و از واج های «خ-ا-س-ت- َ -م- َ –ش» تشکیل شده است. همانطور که ملاحظه می کنید، دارای 7 حرف و 8 واج است.
واژه «خواب» از حروف «خ-و-ا-ب» و از واج های «خ-ا-ب» تشکیل شده که تعداد حروف از تعداد واج بیشتر است.
واژه «صورت» از حروف «ص-و-ر-ت» و از واج های «س-و-ر- َ – ت» تشکیل شده است.
به یاری خدا در جستار بعدی در خصوص «هجا» توضیحاتی تقدیم خواهد شد. همچنین از عزیزان تقاضا دارم که در صورت تمایل تمرین ها را انجام داده و به صورت پیام خصوصی به حقیر ارسال نمایند. چنانچه قسمتی از مطالب هضم نگردید، پاسخگوی شما در خصوصی خواهم بود.
نکته بسیار مهم: به هیچ وجه از اشتباهات احتمالی هنگام حل تمرین ها نهراسید. الان وقت اشتباه کردن است!!!
تمرین:
حروف و واج های واژگان زیر را مشخص نمایید.
دست ، نازک ، سیراب ، مذاب ، معمار ، قاشق ، سائل ، ملکوت ، خاطی ، توطئه ، طوطی ، گوارا ، آسمان ، آبخواه .
نمونه حل تمرین:
دست:
حرف: د – س – ت
واج: د – َ – س - ت