جان بخشی به اشیا(تشخیص)
بسم الله الرّحمن الرّحیم
در این مطلب با آرایه «جان بخشی به اشیا» یا «تشخیص» آشنا خواهیم شد.
نسبت دادن افعال، اوصاف و احوال انسان به «غیر انسان» را جان بخشی به اشیا یا تشخیص می گویند. توجه داشته باشید که دقیق ترین تعریف برای این آرایه همین است که تقدیم شد. علت این است که در معنای خاص «شیء» به موجودات مشهود اطلاق می شود(مانند سنگ، حیوان، گیاه و ...)؛ حال اینکه اگر افعال و اوصاف و احوال انسان به موجودات نامشهود نیز نسبت داده شود، باز هم آرایه تشخیص شکل می گیرد. مثلاً وقتی می گوییم:«عشق گفت: ...» در واقعا فعلِ گفتن را به موجودی نامشهود نسبت داده ایم.بنابراین مصداق آرایه تشخیص است.
بهتر است که انواع جان بخشی را در قالب مثال مشاهده نماییم:
مثال1: ای دیوِ سپیدِ پای در بند ای گنبدِ گیتی ای دماوند
حالت اول این است که غیر انسان مورد خطاب قرار گیرد؛ حال اینکه مخاطب قرار گرفتن، مختص انسان است. بنابراین در بیت فوق سه آرایه تشخیص (دیو سپید، گنبد گیتی و دماوند) به کار رفته است.
مثال2: عاشقان را با جمال عشق بی‌چون کارها
حالت دوم این است که فعل یا صفت یا عضوی از انسان را به غیرانسانی نامشهود نسبت دهیم. در این مثال، داشتن جمال را به عشق نسبت دادیم.
مثالی دیگر از حالت دوم: پای همت را فنا بنهاد بر فرق بقا
نسبت دادن پا به همت و فرق به بقا، مصادیق بارزی از حالت دوم آرایه تشخیص است.
مثالی دیگر از حالت دوم:
غرور حُسنت اجازت مگر نداد ای گل؟
در اینجا هم صفتِ غرور که مختص انسان است، به حُسن گل نسبت داده شده است. اما درباره «ای گل!» در پایان این پست سؤالی را مطرح خواهم کرد.
مثال3: که پرسشی نکنی عَندَلیب شیدا را
حالت سوم این است که صفتی از انسان به موجودی مشهود نسبت داده شود. یعنی صفت شیدایی که مختص انسان است به عندلیب نسبت داده شده است.
نکته: اگر در بیتی از ترکیب «پای عندلیب» استفاده شود، دیگر آرایه تشخیص شکل نگرفته است. چون عندلیب دارای پا است. اما اگر از ترکیب «دستِ عندلیب» استفاده شود، آرایه تشخیص شکل گرفته است. چون عندلیب، بال دارد و نه دست!
در پایان این مبحث، سؤالی را جهت همفکری با عزیزان مطرح می کنم:
در مصراع: « غرور حُسنت اجازت مگر نداد ای گل» آیا می توان خطاب «ای گل» را هم آرایه تشخیص به حساب آورد؟
یا در بیت:
به آسمانِ دلِ من خوش آمدی ای ماه!
به لطفِ روی تو روشن شد آسمانِ سیاه
آیا «ای ماه!» آرایه تشخیص محسوب می شود؟