قسمت چهارم ( مقدمات شعر و شاعری )

ترکیب بند:
غزل هایی است ، هم وزن با قافیه های متفاوت که با بیت مصّرع غیر تکراری ، به هم
می پیوندند.
نمونه ی ترکیب بند از مولانا شمس الدین (کمال الدین ) محمد وحشی بافقی از شاعران قرن دهم. دوران حیاتش با پادشاهی تهماسب صفویو شاه اسمعیل ثانی و شاه محمد خدابنده بوده است.
دوستان شرح پریشانی من گوش کنیدداستانغمپنهانیمن گوشکنید
قصه ی بی سروسامانی من گوش کنیدگفت و گوی من وحیرانی من گوش کنید
شرح این آتش جانسوز نگفتن تا کی ؟
سوختم سوختم این راز نهفتن تا کی ؟
روزگاری من و دل ساکن کویی بودیمساکن کوی بت عربده جویی بودیم
عقل و دین باخته دیوانه ی رویی بودیمبسته ی سلسله سلسله مویی بودیم
کس درآن سلسله غیرازمن و دل بند نبود
یک گرفتاراز این جمله کههستند نبود
نرگس غمزه زنش این همه بیمار نداشتسنبل پر شکنش هیچ گرفتار نداشت
این همه مشتری و گرمی بازار نداشتیوسفی بودولی هیچ خریدار نداشت
اول آنکس که خریدارشدش من بودم
باعثگرمی بازار شدشمن بودم
عشق من شد سبب خوبی ورعنایی اوداد رسوایی من شهرت زیبایی او
بس که دادم همه جا شرح دلارایی اوشهرپرگشت زغوغای تماشایی او
این زمان عاشق سرگشته فراوان دارد
کی سر برگ من بی سر وسامان دارد
پیش او یارنو ویارکهنهردو یکیستحرمت مدعی وحرمت من هردویکیست
قول زاغ وغزل مرغ چمن هردویکیستنغمه ی بلبل و فریاد زغن هر دو یکیست
اینندانست کهقدر همهیکسان نبود
زاغ را مرتبه ی مرغ خوش الحان نبود
چون چنین است پی کار دگرباشم بهچندروزیپی دلداردگر باشمبه
عندلیبگلرخساردگرباشمبهمرغ خوش نغمه ی گلزاردگرباشم به
نو گلی کو که شوم بلبل دستان سازش
سازم ازتازه جوانانچمنممتازش
گرچه ازخاطروحشی هوس روی تورفت وز دلش آرزوی قامت دلجوی تورفت
شد دل آزرده و آزرده دل ازکوی تو رفتبا دل پر گله از ناخوشی خوی تورفت
حاش الله کهوفای توفراموش کند
سخن مصلحت آمیز کسان گوش کند...
مشخصات ترکیب بند:
1.در ترکیب بند ، شکل قافیه وتعداد ابیات هر یک از بخش ها شبیه قالب غزل است امّا شاعر در آوردن تعداد غزل ها آزاد می باشد.
2.درون مایه و محتوای ترکیب بند مسائلی چون مدح و عشق و عرفان است .
3.ابیات پایانی غزل ها ، بابیت مصّرع پایان هر بخش ازتباط معنایی دارند که این ارتباط باعث وحدت موضوع در کل ترکیب بند می گردد.
4. اولین ترکیب بند از قطران تبریزی در قرن (پنجم ) است .
مشهورترین ترکیب بند سرایان :
جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی ،محتشم کاشانی و حشی بافقی
از معروف ترین نمونه های ترکیب بند می توان به ترکیب بند محتشم کاشانی در مورد توصیف واقعه ی کربلا اشاره کرده:
بازاین چه شورشست که درخلق عالم استباز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است...
مسمط:
شعری است که از رشته های گوناگون پدید می آید و هر رشته از چند مصراع هم وزن و هم قافیه تشکیل می شود و در هر رشته تمام مصراع ها به جز مصراع آخر ،هم قافیه است. و مصراع آخر هر رشته را (( بند )) می گویند .
این مصراع ها ( بندها ) که در تمام رشته ها هم قافیه هستند ، در واقع حلقه ی ارتباط رشته ها نیز محسوب می شوند.
نکته : هر رشته از مسمط معمولا سه تا شش مصراع دارد که به اندازه ی تعداد مصراع ها نام گذاری می شوند. یعنی سه مصراعی را (مسمط مثلث ) ،چهارمصراعی را (مسمط مربع )،
پنج مصراعی را (مسمط مخمس ) و شش مصراعی را (مسمط مسدس ) می گویند.
نکته : مسمط حداقل مثلث و حد اکثر معمولا مسدس است. همه ی مسمط های منوچهری مسدس هستند.
ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد منوچهری دامغانی از جمله ی شاعران طراز اول در نیمه ی اول قرن پنجم هجری است.
نمونه ای از مسمط مسدس از منوچهری دامغانی :
آمد نوروز و هم از بامدادآمدنش فرخ و فرخنده باد
بازجهان خرم وخواب ایستادمرد زمستان و بهاران بزاد
زابرسیه روی سمن بوی راد
گیتی گردید چو دارالقرار
روی گل سرخ بیاراستندزلفک شمشاد بپیراستند
کبکان بر کوه بتک خاستندبلبلکان زیروستا خواستند
فاختگان همبر بنشاستند
نای زنان بر سر شاخ چنار
لاله بشمشادبر آمیختندژالهبگلزاردر آویختند
برسرآن مشک فرو بیختندوز بر این در فرو ریختند
نقش وتماثیلبر انگیختند
ازدل خاک و دو رخ کوهسار
قمریکان نای بیاموختندصلصلکانمشک تبت سوختند
زرد گلان شمع بر افروختندسرخگلان یاقوتاندوختند
سروبنان جامه ی نو دوختند
زینسو و زانسو بلب جویبار
طوطیکانبر گلکان تاختندآهوکانگوش برافراختند
گورخرانمیمنه ها ساختندزاغانگلزاربپرداختند
بیدلکان جان وروان باختند
با ترکان چگلو قندهار
باز جهان خرم و خوش یافتیمزی سمن و سوسن بشتافتیم
زلف پریرویان برتافتیمدل زغمهجرانبشکافتیم
خوبتر از بوقلمون یافتیم
بوقلمونیها درنوبهار...
نمودار مسمط مخمس :
.......................1.......................1
.......................1.......................1
........................*
.......................2.......................2
.......................2.......................2
........................*
نکته: گاهی شاعر همه ی مصراع های رشته ی اول را، با تمام مصراع های آخر همه ی رشته ها ( بند ها ) هم قافیه می آورد.
مشخصات مسمط :
تعداد رشته های مسمط نا محدود و در اختیار شاعر است .
موضوع و محتوای مسمط غالبا تغزل ، مدح ، سیاسی ، ملی و میهنی است.
مسمط قالبی است که اولین بار منوچهری دامغانی در ( قرن پنجم ) آن را بوجود آورد.
مشهورترین مسمط سرایان : منوچهری دامغانی ، قاآنی و ملک الشعرای بهار .
مسمط تضمینی :
شعری است که شاعر به عنوان تضمین ، معمولا ، غزلی را از شاعر معروفتر انتخاب می کند و هر یک ازبیت های آن غزل را به ترتیب در پایان هر رشته از مسمط خود می آورد که مصراع های دوم ابیات غزل (( بند )) هر رشته قرار می گیرند.
نکته :
تعداد رشته های مسمط تضمینی تابع بیت های غزل است. (برای مثال اگر غزل مورد تضمین دوازده بیت باشد ، مسمط نیز دوازده رشته خواهد داشت. )
نمودار مسمط تضمینی :
........................1...........................1
........................1...........................1
.........................1
........................2..........................2
........................2..........................2
..........................1
........................3..........................3
........................3..........................3
..........................1
مشهورترین سرایندگان مسمط تضمینی : ملک الشعرای بهار ، استاد شهریار و شیخ بهایی
ادامه دارد...
انشاا... در قسمت های بعدی ادامه خواهد داشت .
بهزاد چهارتنگی ( خاموش