شعر از نگاه قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم
❀شعر در لغت و اصطلاح:
از منظر لغوی عبارت است از: دانش، فقه، فهم، درک، ادراک، وقوف و دانایی. و در اصطلاح به تعریف ابن سینا در بخش نهم منطق شفا: ((إنّ الشعر هو کلام مخیّل، مولف من اقوال موزونه متساویه و عند العرب مقفاه- سخنی است خیالی و فراهم آمده از کلمات موزون و متساوی که عرب، قافیه را نیز در آن شرط می داند)) {1}.
❀مفهوم شعر در قرآن:
در قرآن کریم کلمه ((شعر)) و مشتقات آن در معانی و مصادیق مختلفی به کار رفته است که خلاصه وار عبارت اند از:
الف) أشعار (نحل/79): جمع شَعر به معنی مو که در قرآن فقط یکبار ذکر شده است {1}.
ب) شعر:در معنای ستاره ی خاص و تنها یکبار ظاهر شده است(نجم/48). شعر در معنای درک و شعور، بیست و هفت بار آمده. شعر به معنایخود شعر و شاعری در(یس/69)، (انبیاء/5)، (صافات/36)، (طور/30)، (حاقه/41) و (شعراء/224) آمده است، بطوریکه پیامبر و کتاب آسمانی قرآن کریم از آن مبرا و دور دانستهشده است {1}.
ج) شعائر (بقره/158): جمع شعار یار شعیره به معنی علامت، آیین و سنت که میزان بسامد آن چهار تکرار است {1}.
د) مشعر (بقره/198): نام یک محل در مکه و یکبار تکرار شده است {1}.
❀تفسیر آيات 224-227 سوره شعراء:
«وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ * أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ * وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ * إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللهَ کَثِیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»
((پیامبر اسلام شاعر نیست)؛ شاعران کسانى هستند که گمراهان از آنان پیروى مى کنند* آیا ندیدى آنها در هر وادى سرگردانند؟ * و سخنانى مى گویند که (به آنها) عمل نمى کنند؟!* مگر کسانى (از آنها) که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام دادند و خدا را بسیار یاد کردند، و به هنگامى که مورد ستم واقع شدند به دفاع از خویشتن (و مؤمنان) بر مى خاستند؛ (و از اشعارشان در این راه کمک گرفتند) و کسانى که ستم کردند بزودى خواهند دانست که به کدامین جایگاه باز مى گردند!).
لازم است توجّه شود كه در اين آيات، آیه:«إِلاَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَذَکَرُواْ اللَّهَ کَثِیراً وَانتَصَرُواْ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ»، به شعرائى نظر دارد که براى رشد و شکوفائى اسلام و مبارزه با کفر و شرک شعر مى سرودند، آنها صریحاً از آیه«وَالشُّعَرَآءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ»استثنا شده اند.
هنگامى که این آیه[«وَالشُّعَرَآءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ»] نازل شد، گروهى از شعرا گریه کنان به حضور پیامبر آمده عرض کردند: ما شاعریم و خداوند درباره ما این آیه را نازل کرده است. در این هنگام پیامبر(صلى الله علیه وآله) این آیه را تلاوت کرد و فرمود:«إِلاَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَات»؛ (مگر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام مىدهند) شما هستید، و«وَذَکَرُواْ اللَّهَ کَثِیرًا»؛ (و خدا را بسیار یاد مىکنند) شما هستید، و«وَانتَصَرُواْ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ»؛ (و به هنگامى که مورد ستم واقع مىشوند به دفاع از خویشتن برمىخیزند)شما هستید (یعنى مصداق این فقرات آیه، شما شاعران هستید).
و در «تفسیر عیّاشى» از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است:«هم قومٌ تعلّموا وتفقّهوا بغیر علم، فضلّوا وأضلّوا»؛ (منظور از شعراى گمراه، گروهى هستند که بدون علم [و بر پايه جهل]، تعلّم و تفقّه کردهاند؛ از این رو گمراه شده و گمراه کننده(ضالّ و مضلّ) هستند).
بنابراین آیه در مقام بىارزش کردن مطلقِ شعر نیست، بلکه شعر باطل و پوچ را از درجه اعتبار ساقط مىداند. و از طریق شیعه و اهل سنّت از پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده است:«إنَّ من الشعر لَحکمةً وإنَّ من البیان لَسحراً»؛ (برخى از اشعار حکمت، و برخى از بیانها سحر است){2}.
✿
متن گردآوری شده از:
{1} مقاله جایگاه شعر و شاعری در قرآن کریم، کاظم عینی، امراله نیکومنش، سال نود و هشت
{2} سایتپایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله العالی
✿