مقدمات شعر و شاعری ( قسمت دوم ). قالب های شعر فارسی

((قالب های شعر فارسی ))
تعریف قالب :
قالب شکلی است که قافیه ، به شعر می بخشد و تفاوت قالب ها با یکدیگر بسته به چگونگی قرار گرفتن قافیه ی آنهاست.( در واقع نحوه ی بکارگیری قافیه تعیین کننده ی قالب شعر است. )
نکته : چنانچه نحوه ی بکار گیری قافیه در بعضی از قالب ها ی شعر فارسی مانند قصیده با غزل و رباعی با دوبیتی یکسان باشد می توان به کمک تعداد ابیات ، محتوا و وزن ، نوع قالب آن را مشخص کرد.
قالب های شعر فارسی عبارتند از :قصیده ،غزل ، قطعه ، مثنوی ، رباعی ، دوبیتی ، چهار پاره ، ترجیع بند ، ترکیب بند ، مسمّط ، مستزاد ،شعر فرد ( تک بیت ) و شعر نیمایی .
قصیده :
شعری است بر یک وزن و یک قافیه که مصراع اول بیت نخست ، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد.
نمودار قالب قصیده :
....................... * ..........................*
...................... .........................*
...................... .........................*
مشخصات قصیده :
1.تعداد ابیات از پانزده بیت بیشتر است.
2.درون مایه و محتوای آنموضوعاتی چون مدح ، حکمت ، عرفان ،
وصف ، پند و اندرز ، جشن ، شکر ، شکایت و مسائل اجتماعی می باشد.
3.بیت اول قصیده را که مصرّع است (( مطلع )) و به بیت آخر آن
((مقطع )) می گویند.
4.قصیده اولین قالب شعر است که به تقلید از شعر عربی از نیمه ی دوم قرن سوم پدید آمد.
5. داشتن و حدت موضوع ( یعنی ابیات قصیده بایدمربوط به یک مفهوم و موضوع باشد. )
اجزای تشکیل دهنده ی قصیده :
1.تغزل یا تشبیب : برخی قصاید به ویژه قصایدی که در مدح کسی سروده می شوند دارای مقدمه است . این مقدمه معولا با مضامینیچون عشق ، جوانی و توصیف طبیعت آغاز می شود که به آن تغزل یا تشبیب می گویند.(برخی قصیده ها تغزل ندارند که به آن ها محدود یا مقتضب می گویند . )
2.تخلص : بیت یا ابیاتی که رابط میان تغزل و تنه ی اصلی قصیده می باشند ، که در واقع موضوع اصلی قصیده از همان جا شروع می شود.
نکته : این تخلص مخصوص قصیده است و نباید آن را با اصطلاح تخلص ( نام شاعر ) اشتباه گرفت.
3.تنه ی اصلی : بخشی از مقصود اصلی شاعر در آ ن بیان می شود . با محتوایی چون مدح ، ثنا ، پند و اندرز ، عرفان و حکمت و ...
4.شریطه و دعا : دعایی است که شاعربرای جاودانگیممدوح خود در پایان قصیده ، به صورت جملات شرطی بیان می کند. ( یعنی شاعر دعای خود را به شرط بر آورده شدن خواسته هایشبیان می کند. )
قصیده سرایان مشهور :
انوری ، خاقانی ، ناصر خسرو ، سعدی ، فرخی سیستانی ، رودکی ، منوچهری
مسعود سعد سلمان ، ملک الشعرای بهار ، دکتر مهدی حمیدی ، مهرداد اوستا و
امیر فیروز کوهی و ...
غزل :
شعری است بر یک وزن و یک قافیه بطوری که مصراع اول بیت نخست ، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد.
تذکر :نحوه ی تکرار قافیه در غزل همانند قصیده است.
نمودار قالب غزل :
............................* ................................*
............................ .................................*
............................ ................................*
مشخصات غزل :
1.تعداد ابیات غزل حداقل پنج بیت و حد اکثر دوازده بیت است .(گاهی غزل هایی با بیش از پانزده بیت هم یافت می شود. )
2.درون مایه و محتوایغزل، بیان عواطف و احساسات ، عشق و عرفان و گاهی هم مضمون اجتماعی می باشد.
3.بیت اول غزل را مطلعو بیت آخر را مقطع می گویند. (که هر کدام اگر به خوبیبکار روند حسن مطلع و حسن مقطع نام می گیرند.
4. اگر مصرع اول غزل در پایان با زیبایی خاصی دوباره بکار رودبه این عمل ( رد المطلع ) می گویند.
5.در غزل تنوع مطالب ممکن است .( یعنی موضوع هر بیت می تواند با ابیات دیگر فرق داشته باشد . )
6.غزل از قرن ششم به وجود آمده است . ( در واقع همان تغزل قصیده است.)
از آغاز پیدایش ، عاشقانه و با ظهور سنایی عارفانه می شود . )
7.با ظهور انقلاب مشروطه ، غزل مضمون اجتماعی نیز به خود می گیرد.
نکته : غزل عاشقانه را سعدی و غزل عارفانه را مولوی به اوج خود رساندند حافظهم سر آمد غزل سرایان شعر فارسی است . و در غزل شیوه ی عاشقانه – عارفانه را به کمال رساند.
مشهورترین غزل سرایان :
حافظ ، سعدی ، مولوی ، صائب تبریزی ، عراقی ، فرخی یزدی ، رهی معیریو استاد شهریار و حسین منزویو ...
تفاوت غزل و قصیده :
1.از نظر تعداد ابیات2. درون مایه و محتوا3. وحدت موضوع
نکته ی 1 : اگر شاعر بیت نخست مطلع غزل و قصیده ی خود را زیبا و دلپسند بیاورد ، از آن به حسن مطلع تعبیر می شود. بطوری که شنونده یا خواننده برایدنبال کردن ابیات دیگر ترغیبگردد .
نکته ی 2 : اگر شاعر بیت آخر شعرش را ( معمولا در قصیده و غزل ) به نحوی شیوا و دلنشین بیاورد که به عنوان حسن ختام در روح شنونده و خواننده اثر نیک و خوشی باقی بگذارد ، از آن به حسن مقطع تعبیر می شود.
قطعه:
شعری است متشکل از چند بیت هموزن که فقط مصراع های دوم آن هم قافیه باشند.
نمودار قالب قطعه :
........................ .........................*
......................... ........................*
.......................... .......................*
مشخصات قطعه :
حد اقل قطعه دوبیتو حد اکثرآن معمولا بیست بیت می باشد.(گاهی قطعه های
چهل و پنجاه بیتی هم یافت می شود. )
2.موضوع و درون مایه ی قطعه معمولا مسائل اخلاقی ،اجتماعی ، تعلیمی ،حکایت ، مدح ،وصف ،هجو و...می باشد.
3.قطعه قصیده ای است بدون مطلع مصراع .(در واقع تفاوت قطعه و قصیده در همین ویژگی است . )
4.تعداد قافیه با ابیات برابر است.
5.قطعه وحدت موضوع دارد یعنی از اول تا آخر ابیات ، درباره ی یک موضوع خاص است.
6.قطعه از آغاز شعر فارسی ( قرن سوم ) با ظهور رودکی پدید آمد و تا روزگار ما ادامه دارد.
مشهور ترین قطعه سرایان عبارتند از :
انوری ، ابن یمینو پروین اعتصامی
مثنوی:
شعری است بر یک وزن با بیت های مصرع، که هر بیت قافیه ای جدا گانه دارد. و چون هر بیت دارای دو قافیه است آن را مثنوی ( مزدوج یا دوتایی ) نامیده اند.
نمودار قالب مثنوی :
......................*........................*
......................*........................*
......................*........................*
مشخصات قالب مثنوی :
1.تعداد ابیات مثنوی حداقل دو بیتاستو حداکثر برای آن وجود ندارد.
2.مثنوی مناسب ترین قالب برای بیان داستان ها و مطالب طولانی از جمله تواریخ و قصص است.
3.موضوع و درون مایه ی مثنوی حماسی ، تاریخی ، اخلاقی ، تعلیمی ، عاشقانه ، بزمی و عارفانه است.
مشهورترین مثنوی سراین عبارتند از :
فردوسی ، نظامی ، اسدی توسی ، مولوی ، عطار ، سعدی ،سنایی ، جامی ، پروین اعتصامی ، و شهریار .
رباعی :
شعری است دارای چهار مصراع هم وزن که رعایت نمودن قافیه در مصراع های اول ، دوم و چهارم الزامی است ولی در مصراع سوم اختیاری است. یعنی مصراع سوم می تواند با مصراع های دیگر هم قافیه باشد یا نباشد.
نمودار قالب رباعی :
...................*....................*
...................#....................*
مشخصات رباعی :
1.رباعی بر وزن ( لا حول ولا قوه الا با الله ) می باشد .
2.درون مایه و محتوای رباعی عارفانه ، عاشقانهو یا فلسفی است.
3.مناسب ترین قالب برای ثبت لحظه های کوتاه شاعرانه است.
رباعی سرایان مشهور عبارتند از :
خیام ،مولوی ، عطار ، بیدل دهلویو خواجوی کرمانی
دوبیتی:
شعری است بر یک وزن که دوبیت دارد و از نظر شکل قافیه همانند رباعی است.
نمودار دوبیتی :
.........................* ...........................*
......................... ..........................*
مشخصات دوبیتی :
1.دوبیتی بر وزنمفاعیلن ، مفاعیلن فعولن ( مفاعیل ) می باشد.
2.موضوع و درون مایه ی دو بیتی در فارسی (( ترانه )) است که رایج ترین قالب شعر در نزد روستا ئیان است.
مشهور ترین دوبیتی سرایان عبارتند از : بابا طاهر همدانی ، فائز دشتستانی .
راه تشخیص رباعی از دو بیتی :
همانطور که در عرض کردم ، رباعی و دو بیتی فقط از نظر وزن با هم اختلافدارند . لذا برای تشخیص این دو قالب از یکدیگر فقط کافی است اولین هجای هر یک از دو قالب شعر را بشناسید. ( دوبیتی با هجای کوتاه و رباعی با هجای بلند آغاز می شود . )
توجه :هجای کوتاه دو واج دارد ( صامت + مصوت کوتاه ) مثال : ب ، ک ، تو ...
مثلا به حرف ( ب ) صامت و به(َُِ)مصوت کوتاهمی گویند.
هجای بلند سه واج دارد و ساختار آن به دو شکل است :
1.صامت + مصوت کوتاه + صامت .مثال : بر ، در ، گل
2.صامت + مصوت بلند . مثال :با ، کو ، سی
توضیح : در تلفظ هجاها ، مصوت بلند (( ا )) ، (( ی )) ، (( و )) دو حرف محسوب می شود.
مثال شعری :
زدست دیده دل هردو فریادکه هرچه دیده بیند دل کندیاد
بسازم خنجری نیشش ز پولادزنم بر دیدهتا دل گردد آزاد
همانگونه که می بینید در دو بیت بالا هجاهای اول مصراع ها ی آن به ترتیب ، (( ز )) ،
((ک )) ، ((ب ))و (( ز ))هجای کوتاه هستند . پس قالب شعر فوق دوبیتی است.
مثال شعری 2 :
هر سبزه که برکنار جویی رسته است
گوییز لبفرشتهخویی رسته است
پا بر سر سبزهتا به خواری ننهی
کان سبزه ز خاک لاله رویی رسته است
همانگونه که ملاحضه می فرمائید اولین هجای هر یک از مصراع های شعر فوق ((هر ))
(( گو )) ، (( پا ))و (( کا )) می باشند. که هر کدام یک هجای بلند محسوب می گردند . پس قالب شعر فوق رباعی است.
چهار پاره ( دوبیتی های به همپیوسته ) :
دوبیتی های هم وزن با قافیه های مختلف که در معنی به هم پیوسته هستند . با این تفاوت که قافیه معمولا در مصراع های دوم رعایت می شود .
نمودار قالب چهار پاره :
........................ .........................1
........................ .........................1
*
......................... ...........................2
......................... ...........................2
مشخصات چهارپاره:
1.هر بند از چهار پاره دوبیت است امّا شاعر در آوردن تعداد این بند ها محدودیتی ندارد.
2.محتوا و درون مایه های چهارپاره اجتماعی و غنایی است .
3.چهارپاره بر خلاف دوبیتی محدودیت وزنی ندارد بلکه به وزن های مختلف سروده می شود.
4.زمان رواج این قالب در ایران پس از مشروطه است.
مشهورترین چهارپاره سرایان عبارتند از :
ملک الشعرای بهار ، رشید یاسمی ، فریدون توللی ، فریدون مشیری و دکتر حمیدی.
انشاا... در قسمت سوم ادامه خواهد داشت.
بهزاد چهارتنگی ( خاموش )از جزوه ی : مقدمات شعر و شاعری
دوستان لطف کنید و در صورت استفاده از مطالب حتما ذکر نام و آدرس را فراموش نکنید