اخلاق و ادب در ادبیات

تجلی اخلاق در ادب فارسی
پدید آورنده : نیلوفر نیک بنیاد ، صفحه 66
اخلاق،در لغت،به معنی خلق و خو و چگونگی استفاده از توانایی های درونی نظیر گفتار،شنیدار و حتی چگونگی استفاده از توانایی های فیزیکی است.
این واژه نسبتاً کوچک از گذشته های بسیار دور مورد توجه بوده و در قرآن کریم نیز بسیار از آن یاد شده است و مردم به نیکوکاری و خوش رفتاری با یکدیگر سفارش شده اند.با مطالعه زندگی پیامبران الهی و امامان معصوم(ع) نیز به این نتیجه می رسیم که خوش اخلاقی مهم ترین بعد زندگی آنها و از اساسی ترین عواملی که بعد از ستایش خدای یگانه مردم را به آن سفارش می کردند، اخلاق نیکو بوده است.
اخلاق خوب و چگونگی برخورد مردم با یکدیگر،به گونه ای با مقدار همنوع دوستی انسان ها و اینکه چقدر برای انسان و ارزش وجودی او احترام قائلند،مربوط می شود. خوشبختانه،این موضوع ـ یعنی نوع دوستی ـ در میان هموطنان عزیز ما جایگاه ویژه ای دارد و می توان با یقین گفت که اگر چه بسیاری از جامعه هابه بعد اخلاق اهمیت می دهند،اما در میان ایرانیان اخلاق،مفهوم و رنگ و بوی ویژه ای دارد که آنها را از سایر جهانیان جدا می کند.به خوبی می دانیم که در ملت های مختلف همیشه مهم ترین مسایل برای شاعر و نویسنده و ملت در ادبیات آن قوم مطرح می شود.
بعد اخلاقی هم یکی از مسایل بسیار مهم است که جای خود را در تمامی بخش های مختلف ادبیات ایرانیان و حتی برخی خارجیان فارسی زبان باز کرده است.به عنوان نمونه می توان،رگه هایی از معانی اخلاقی را در ادبیات دینی، داستانی، تاریخی، فلسفی، حماسی و… دید که این خود،بیانگر توجه ایرانیان به این مسئله مهم است.
برای روشن تر شدن موضوع،به بررسی نمونه هایی از آثار نویسندگان و شاعران بزرگ ایران زمین و مشخص کردن برخی معانی اخلاقی در آثار ارزنده آنها می پردازیم.
حماسی
شاعر گرانقدر،اسدی توسی که گردآورنده نخستین لغت نامه فارسی(لغت فرس) و یکی از نام آوران مناظره(شعری که در آن دو طرف سخن،امتیازات خود را برمی شمرند و سعی دارند خود را بر دیگری ترجیح دهند) می باشد،در اشعارش به اخلاق توجه ویژه ای داشته است،چنان که در کتاب گرشاسب نامه که مشهورترین اثر وی بوده،می توان اشعار بسیاری را در مورد اخلاق پیدا کرد.
ستیز آوری کار اهـریـمن است ستیـزه به پرخـاش آبستـن است
همیشه در نیک و بد هست بـاز تـو سـوی در بهـتـری شـو فـراز
همچنین از شاخصه ادبی شاهنامه،اثر خداوندگار حماسه ایران،فردوسی این است که فردوسی با هنرمندی تمام توانسته است،آموزه های اسلامی و قرآنی و باورهای پهلوانی را با مفاهیم اخلاقی در آمیزد و اثری شگرفت و نو بیافریند.
بیـا تا جهان را به بـد نسپـریـم به کوشش همه دست نیکی بریم
نبـاشد همـه نیک و بد پایـدار همان بـه که نیکی بود یادگـار…
داستانی
جوانمردی و عیار پیشگی از ویژگی های اخلاقی ایرانیان است و فرامرزبن خداداد با مهارت تمام این ویژگی را در جای جای کتاب پرفضیلت «سمک عیار» بیان کرده است.
«… آن جوان گفت ای مادر،مرا سرخ ورد نام است و از تو زاده ام.چون من مرد را گویند که غمز نکنی؟ و غمز و خیانت کار فرماییم؟ به یزدان دادار کردگار که اگر سمک را ببینم تا زنده باشم،بندگی وی کنم.زینهار ای مادر، این ظن در حق من خطاست!اگر چنان است که با پدر من خیانت کرده ای و حرامزاده در وجود آمده باشم،روا باشد که از حرامزاده جز مفسدی و غمازی نیاید.ناچار فعل خود را پیدا کند و گواهی حرامزادگی در خود بدهد و اگر نه حلالزاده ام،بدان که از حلالزاده کار بد نیاید و غمازی نکند…»
کلیله و دمنه،از دیگر آثار داستانی است که سرشار از پند و عبرت و حکمت موضوع های کلی اخلاقی است.
حماسه های عرفانی
نامی بزرگ در مثنوی مخزن الاسرار نشان داد که بدون راه داشتن به دربار هم می توان شاعر بزرگی بود. وی با توجه به مضامین اخلاقی، اثرهای انکار ناپذیری بر شعر فارسی گذاشت و به روشنی ثابت کرد که شاعر می تواند چیزهای دیگری به جز مدح و توصیف را در شعرش مطرح کند.
مـهـر به خـشنـودی دلهـا گـذار تـا ز تـو خـشنـود شـود کـردگـار
دردسـتـانی کـن و درمـانـدهی تـات رسـانـنـد بـه فـرمـانـدهی
گرم شو از مهروز کین سرد باش چون مه و خـورشید جوانمرد باش
هـر کـه به نیکی عمل آغـاز کرد نیــکی او روی بــدو بــاز کرد
سنایی از دیگر شاعرانی است که می توان در آثار عارفانه اش مضامین اخلاقی را به روشنی دید.
ادبی
سعدی در عرصه نظم و نثر،در شمار کسانی قرار دارد که به بعد اخلاق توجه ویژه ای داشته است.مضمون بوستان سعدی که اولین اثر مدون وی و جزو شاهکارهای بی رقیب شعر فارسی است،اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماعیات است که در آن 10 باب گردآوری شده است.گلستان نیز گرچه 8 باب مختلف و یک مقدمه دارد،اما مضمون اصلی تمام باب های آن اخلاق است و بس.در دیگر آثار سعدی همچون «نصیحه الملوک»، «مجلس پنجگانه» و «قصاید فارسی» و… نیز می توان رنگ و بوی اخلاق را حس کرد.
از قصاید:
چون زبر دستیت بخشید آسمان زیر دسـتـان را همیشـه نیـک دار
یکی دیگر از نثرهای ادبی ایرانی، مرزبان نامه است که اصل کتاب به شیوه کلیله و دمنه و سرشار از عبرت و اندرز و حکمت ومسایل اخلاقی است.
تاریخی
تاریخ بیهقی اثر ارجمند ابوالفضل بیهقی پر از اندرز و عبرت و سخنان خردمندانه است که ذهن خواننده را برای دریافت نتایج اخلاقی به کار می اندازد تا از میان نیک و بد یکی را برگزیند.
«…و هر بنده که خدای عزوجل او را خردی روشن عطا داد و با آن خرد که دوستِ به حقیقتِ اوست، احوال عرضه کند و با آن خرد دانش یار شود و اخبار گذشتگان را بخواند و کار زمانه خویش نگاه کند، بتواند دانست که نیکوکاری چیست…»
اخلاقی ـ اجتماعی
این کتاب قابوس نامه از جمله مهمترین کتاب های اخلاقی ایرانیان به شمار می رود و تاثیر متون آموزشی پس از اسلام نیز در آن دیده می شود.
«روزی عیاران در جایی گرد هم نشسته بودند،مردی وارد شد و پرسید:جوانمردی چیست؟ فرق جوانمردی و یا ناجوانمردی کدام است؟ و اگر عیاری نشسته باشد و مردی براو بگذرد و پس از زمانی،مرد دیگری با مشیر به دنبال او و بپرسد:فلان کس از اینجا گذشت؟ عیار چه پاسخ دهد؟ اگر بگوید نگذشت،دروغ است و اگر بگوید گذشت،سخن چینی کرده است!مردی پاسخ داد:من جواب می دهم.اصل جوانمردی آن است که هر چه بگویی،بکنی.میان جوانمردی و ناجوانمردی صبر است و جواب عیار آن بود که از آنجا که نشسته بود،برخیزد و یک قدم آن طرف تر بنشیند و بگوید:تا وقتی من اینجا نشسته ام کسی از اینجا نگذشته است،تا راست گفته باشد…»
شعر مکتبی
ناصر خسرو قبادیانی،نخستین گوینده ای است که شعر را به طور کلی،در خدمت فکر اخلاقی و اجتماعی و در مسیر اندیشه مکتبی قرار داده است.در سر تاسر دیوان او حتی یک بیت هم در وصف معشوق و مدح و توصیف وجود ندارد و تمام شعرهایش در حقیقت جویی،کمال انسانی، علم و اعتقاد خلاصه می شود.
و در پایان از شاعران خارجی فارسی زبان نیز می توان امیر خسرو دهلوی را نام برد که به تقلید از نظامی آثاری را از خود بر جای گذاشته و برخی از شعرهای وی نیز رنگ و بوی اخلاقی دارد.او در گسترش فرهنگ ایرانی در خارج از ایران نیز نقش مهمی را ایفا کرده است.
با توجه به موارد بالا و دیگر تحقیقات در کتاب های نامدار ادب فارسی، می توان چنین برداشت کرد که از روزگاران دیرین تاکنون، اخلاق نقشی اساسی در ادبیات ما داشته و از موضوع های محوری رشته های مختلف ادبیات همچون داستان و شعر بوده است.