شعر سه‌خشتی
شعر سه‌خشتی
شعر کرمانجی، گرچه قرن‌هاست رکاب در رکاب این شاخه از قوم کُرد، تمام مسیر غرب تا شرق ایران و از شرق در شرق را دویده است و گرچه شاعری بلند آوازه چون «جعفر قلی زنگلی» را همچون یادبودی شگفت بر شانه‌ی سده‌ی سیزدهم هجری از خود به جا نهاده است و گرچه قالب‌های ناشناخته مانده امّا پیشروش، حیرتانگیز است؛ امّا به دلیل مکتوب نشدن و آن هم به دلیل نداشتن شیوه‌ی آوانگاری معین فرصتی برای عرض اندام و طرح و توجّه نیافته است.
سه‌خشتی، یک قالب شعر است که تاریخچه چند هزار ساله در بین کُردهای خراسان دارد. این قالب از سه مصراع تشکیل می‌شود و در هر سه مصراع آن، قافیه وجود دارد. این سه خشتی‌ها به زبان محاوره سروده می‌شوند و معمولاً فاقد وزن شعری شفاف هستند. پیرمردان و پیرزنان خراسانی سه‌خشتی‌های زیادی را حفظ هستند که شاعر آن نامشخص است. امروزه شاعران کُرد خراسان به این قالب علاقه‌ی خاصی دارند و سه‌خشتی‌هایی در هفت یا هشت هجا می‌سرایند که همان ویژگی‌های سه‌خشتی‌های محاوره ای و تاریخی را دارد.
گاهی سه‌خشتی در سه مصراع و در هشت هجا سروده می‌شود و دارای وزن و قافیه است. کُردهای کُرمانج شمال خراسان به هجا «شَلپه» می‌گویند. سه‌خشتی گاه به هایکوهای ژاپنی می‌ماند، گاه خودش است و گاهی برشی از یک تصویر بزرگ است.
«خشتی» به معنی مصراع است و سه‌خشتی یعنی سه مصراع؛ سه مصراعی که هم‌وزن و قافیهاند. البته در سه خشتی‌های کرمانجی گاه به برداشت متفاوتی از قافیه بر میخوریم:
ور کطمه مرزی مالان
بان دکمه و دسمالان
ازی مامه ژحولان
بر کوه پشت روستا فراز آمدهام
و دستالم را تکان میدهم
من جدا ماندهام از یارانم!
اصولا سه‌خشتی یک «مفاعیل» نسبت به دو بیتی کمتر دارد. از نظرگاه عروض، سه‌خشتی در بحر هزج سروده شده است، امّا از آنجا که وزن آن در شعر فارسی بینظیر است، میتوان با توجه به اینکه بحر «هزج مثمن سالم» دو برابر سه خشتی است -با احتساب دو مصراع آن در برابر دو مصراع این - سه خشتی را دارای وزن «هزج مربع» دانست. برای قافیه نیز، با توجه به تبعیت زبان نوشتاری کرمانجی از الفبای فارسی، این نوع شعر، قواعد قافیه‌ی زبان فارسی را به کار میبندد.
هر خشتی یا هر مصراع سه‌خشتی را میتوان با یکی از رئوس مثلث متساوی‌الاضلاع مقایسه کرد. با این تفاوت که در سه‌خشتی به نظر میرسد ارتباط خطی بین سه رأس حذف شده است. سه نقطه در برابر هم قرار میگیرند و به ناگاه فضایی حماسی و عاطفی پدید میآورند. یعنی پس از روشن شدن سه نقطه‌ی رأس، ذهن مخاطب و خواننده خود به خود سه ضلع مثلث را روشن میکند و آنگاه مثلث نامریی سه‌خشتی در برابر چشم احساس و اندیشه شکل میگیرد:
رأس یک: ازی طمه ژ میان‌دشطه
[من از میاندشت میآیم]
گرّگرّا اوره رش طه
[غرش ابر سیاه به گوش میرسد]
دنگی یاره و مه خش طه
[آواز یارم چقدر دلپذیر است]
نیاز به تذکّر نیست که نقش اساسی را در شکل دادن به این فضای مثلثی «ایجاز» ایفا میکند. پیشتر گفته شد که در سه‌خشتی‌های کرمانجی گاه به برداشت متفاوتی از قافیه بر میخوریم. به این معنی که در درصدی از این سه‌خشتی‌ها، گاه ردیف به جای قافیه نشسته است و یا قافیه از کلماتی بهره گرفته است که فاقد حرف روّی مشترک‌اند، امّا از مخرجی مشابه ادا می‌شوند و برای سرایندگان این شعرها، بیشتر حظّ سمعی قافیه مد نظر بوده تا شکل بصری آن. شاید هم یکی از علل این موضوع دخل و تصرّفی باشد که در انتقال سینه به سینه‌ی این سه‌خشتی‌ها صورت گرفته است.
سه خشتی بازمانده شعر خسروانی عهد ساسانی است که بعد از حمله عرب به ایران رفته رفته خاصه در زبان پهلوی و فارسی از بین رفت. اما کرمانج‌ها توانستند آن را حفظ کنند و تا امروز ادامه دهند.
«مهدی اخوان‌ثالث» و «ملک‌الشعرای بهار» این قالب را یکی از زیباترین قالب‌های شعری دانسته اند. اغلب این اشعار به دلیل وزن قافیه و هجای کوتاه این ویژگی را دارند که هر کس به فراخور دل خویش به هر آهنگی و مقامی آن را بخواند. شعر کُردهای شمال خراسان هم نفس موسیقی رقص و زندگی آن هاست.
سه‌خشتی‌ها علاوه بر زندگی سینه به سینه نخستین بار در سال ۱۹۲۷ پس از سال‌ها تلاش و گردآوری توسط ایران‌پِژوه و کرمانج‌پِژوه روسی در مجله آسیایی «بنگال» منتشر و سپس در قالب کتابی به چاپ رسید. سال‌ها پیش نیز تعدادی از این اشعار توسط کرمانج‌پژِوه «کلیم‌الله توحدی» (کانیمال) منتشر شد.
سه‌خشتی یکی از قالب‌های بی‌بدیل در شعر ایران و جهان است.
کرمانج‌ها (کُردها) دو قالب شعری خود را از ابتدای تاریخ خود حفظ کرده‌اند:
- لوبانگی.
- سه‌خشتی.
سه‌خشتی‌های کُردی کُرمانجی خراسان (Sê Xiştîyên Kurmancî yê Xorasanê) به ثبت ملی رسیده است. پرونده این اثر معنوی توسط خانم «گلی شادکام» به سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی ارائه و با حضور و دفاع ایشان در جلسه ثبت در تاریخ سوم بهمن ماه با آراء کامل در زمره میراث معنوی ایران به ثبت رسید.
- نمونه شعر سه‌خشتی:
(۱)
تو له بلند ئه ز له نالی
نالی بیژه‌ن کرمه چالی
دانه سه‌ر می ته‌خته سالی
(هیوا مسیح)
(۲)
چاوینه ره‌ش کانیی کانِیی
من کلدانه ک ژی را هانیی
چاوان پر ره شن کل هلنایی
(هیوا مسیح)
(۳)
چیا سارن جؤلگه گه رمن
کویی یاری دا سه ری من
وی خا دایه هه مه ری من
(۴)
داری مه رخی چ گلوره
سینگی یاری ژ ه بلوره
هیفا وی کو ژمه دوره
(۵)
که چکان کوچ کر چونه ئاوی
تاو خارنه کوچه باغی
لاوک چونه له سؤراغی
(۶)
ژه کوچی دا هاتم چومو
ژه نؤنکی لنگان بوومو
تا وه رندی ئاشنا بوومو.
(۷)
ئه‌ز ئیرو پر غه‌مگینم
چاوا هه‌ر ده‌ری دگه‌رینم
به‌ژن ئو بالا یار نابینم
(۸)
کچی گوندی مه هه‌ژمارتن
ئیک ناو دا بو ئه‌و بژارتن
یارا من بو لی وه قه‌تاندن
(۹)
هه‌یوه شه‌وه هه‌یوه شه‌وه
یار شار نه‌بو ئه‌و لَ خه‌وه
ئه‌ز رامووسم لیو ئو ده‌وه
(۱٠)
ناوی یارا من عه‌زیزه
بی‌وی دلی من مه‌ریزه
چ بکم ته‌و من ناله ئیزه
(۱۱)
ئه‌ز کچکا زنده‌شتی مه
وه‌ک حوریا بهه‌شتی مه
لَ به‌ندا ته روونشتی مه
(۱۲)
ئه‌ز لاوکی زنده‌شتی مه
پش پیژویی رونشتی مه
بؤنا ته زوو گهه‌شتی مه
(۱۳)
ئه‌ز قیزکا جه‌لالی مه
ناو زه‌ری‌یا ده‌لالی مه
بری خورا به‌رمالی مه
(۱۴)
سه‌ری چیا مژ دوومانه
ئه‌ز نه‌خوشم ئه‌ل ئه‌مانه
برینی را ته‌نی یار ده‌رمانه.
(۱۵)
روبهروی من خانهاش را ساخت
و با همه‌ی کودکی عاشقم کرد
حالا من عاشقم و کسی نمیداند!
(۱۶)
چومه چیان، چیان سارکر
هاطمه کله مالان بار کر
عشقا یاره و مه کارکر
به کوهستان رفتم و هوا سر شد
به روستا آمدم و خانهها کوچیدند
آه که عشق یار بر دلم سنگین شد.
(۱۷)
چرّه کرم یار قچّکه
ناکای کاری ماله بکه
چاوان بخم هین هند که
چه کنم یارم سن و سالی ندارد
و از عهده‌ی کارهای خانه برنمیآید
با این حال چشم‌هایش را بخورم باز کم است!
(۱۸)
طوشری نا سکنی
کله چنه طود چنی
دروینا طوو ژنی
میروی و لحظهای نمیایستی
آنها چه گل‌هایی هستند که میچینیشان
ای دروغگو، تو زن داری!
(۱۹)
گلا گنّم گلا گنّم
پله طه‌نم طه بشکنم
ناوی گله خه‌له که‌نم؟
گل گندم، گل گندم!
اگر بر تو پا نهم و بشکنمت
نام گلم را روی که بگذارم؟
(۲)٠
هریه بشو هریه رَ خن
خلکی خایه شاره دَ خن
بسم اللّه که دمان وَ خن
پشم‌ها را بشور، پشم‌ها را بر بند بیاویز
از اینجا مردم دیده می‌شوند
روسریات را سر کن، بگو بسم اللّه و دکمههایت را ببند!
(۲۱)
یارامه چو برفه بینه
هنکه سامه بشینه
و و مهانه مه بوینه
یارم رفته است تا از یخچال‌های کوهی برف بیاورد
کمی هم برای من خواهد آورد
به این بهانه مرا خواهد دید!
(۲۲)
له سری طه دو چنگنه نه
ایشو طنه ایلچیه طه نه
ایلچی نینن، مسخرهنه
ای که روی سرت دو چنگه داری!
امشب آنهایی میآیند که خواستگاران تواند
خواستگار که نه، مسخرهگاناند!
(۲۳)
مالان دانی له ور زینه
بلبلکا له دخوینه
هره یا مه له نمینه
ایل، در کمر کوه چادر زد
بلبلی آواز میخواند
خدایا، بدهکار ما نماند!
جمع‌آوری و نگارش:
#سعید_فلاحی (زانا کوردستانی)