دکتر بدالزمان قریب
بدرالزمان قریب گرکانی(زاده ۱ شهریور ۱۳۰۸ در تهران – درگذشته ۷ مرداد ۱۳۹۹ در تهران) زبان‌شناس ایرانی، تنها زن از اعضای پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چهره ماندگار و مشاور رئیس این فرهنگستان بود.
ایشان اصالتا اهل روستای گرکان، شهرستان آشتیان، استان مرکزی و از نوادگان شمس‌العلما قریب گرکانی بود.
تحصیل:
ایشان دبستان و دبیرستان را در مدرسه‌ی ژاندارک (منوچهری کنونی) گذراند. در سال ۱۳۳۶ هجری شمسی مدرک کارشناسی (لیسانس) زبان و ادبیات پارسی را از دانشگاه تهران دریافت کرد و از محضر استادانی چون ابراهیم پورداوود، بدیع‌الزمان فروزانفر، دکتر محمد معین، استاد عبدالعظیم قریب، جلال‌الدین همایی، ذبیح الله صفا، و دکتر پرویز ناتل خانلری بهره برد.
قریب سپس در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی برای ادامه‌ی تحصیل در رشته‌ی زبان‌شناسی به دانشگاه پنسیلوانیا در آمریکا راه یافت و به مطالعه‌ی زبانهای ایرانی، در حوزه‌ی ادبیات پارسی میانه و باستان پرداخت.
ایشان در سال ۱۳۴۰ هجری شمسی در گروه زبان‌شناسی و خاورشناسی آنجا مدرک کارشناسی ارشد (فوق لیسانس) خود را گرفت و سپس با استفاده از بورس تحصیلی شاگردان اول به دانشگاه کالیفرنیا در برکلی وارد شد و با راهنمایی «پرفسور «هنینگ» و پرفسور «مارک درسدن» به تحقیق پرداخت و در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی درجه‌ی دکتری خود را با عنوان «مطالعه‌ی ساختاری فعل در زبان سُغدی» دریافت نمود.
استادی دانشگاه:
خانم دکتر قریب پس از دریافت دکتری خود به ایران بازگشت و به عنوان استادیار در دانشگاه شیراز به فعالیت آموزشی پرداخت. از سال ۱۳۵۰ به دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران رفت و به مقام استادی نائل آمد و تا زمان بازنشستگی در گروه زبان‌شناسی و فرهنگ و زبانهای باستانی این دانشکده کار کرد. او همچنین به عنوان استاد مدعو، با دانشگاه هاروارد و یوتای آمریکا نیز همکاری نموده است.
فرهنگستان زبان فارسی:
ایشان پس از بازنشستگی از دانشگاه تهران به عنوان مدیر گروه زبانهای ایرانی در فرهنگستان زبان پارسی بوده و به‌عنوان عضو پیوسته فعالیت داشته‌اند.
در سال ۱۳۷۷ (خورشیدی) به عنوان عضو پیوسته‌ی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و در سال ۱۳۷۸ (خورشیدی) به سمت سرپرست گروه گویششناسی این فرهنگستان انتخاب شدند. در سال ۱۳۸۳ (خورشیدی) نیز مدیریت گروه زبانهای ایرانی فرهنگستان را به‌عهده گرفتند. ایشان تنها عضو پیوسته‌ی زنِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی بودند
بدرالزمان قریب بیش از دو دهه عضو شورای علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بودند.
جوایز و بزرگداشت:
_بدرالزمان قریب در همایش دوم چهره‌های ماندگار،(۱۳۸۱) به عنوان چهره‌‌ی ماندگار ایران شناخته شد.
_ دو کتاب زبانهای خاموش(۱۳۶۵) و فرهنگ زبان سُغدی (۱۳۷۴) از آثار بدرالزمان قریب به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شده‌اند.
_بدرالزمان قریب برنده جایزه‌ی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی(۱۳۷۷) بود.
_در دیماه ۱۳۸۷، هفدهمین قالیچه ابریشم جایزه ادبی تاریخی بنیاد موقوفات محمود افشار به بدرالزمان قریب اهدا شد.
_کتاب جشن‌نامه‌‌ی بدرالزمان قریب، به کوشش زهره زرشناس و ویدا نداف با مقالاتی از کسانی چون ژاله آموزگار، ابوالقاسم اسماعیل‌پور، ایرج افشار، و منوچهر ستوده، از سوی نشر طهوری برای بزرگداشت کارهای بدرالزمان قریب منتشر شده است.
_فیلم مستند زندگی و آثار بدرالزمان قریب، با زبان خاموش نام دارد.
آثار:
از جمله آثار ایشان عبارت است از:
_ تحلیل ساختاری فعل در زبان سغدی: این کتاب به زبان انگلیسی در سال ۱۹۶۵ منتشر شد
_ ریشه‌های ایرانی باستان در سغدی: مقاله-اکتاایرانیکا ۴، یادنامة ینبرگ، ۱۹۷۵٫
_ زبان های خاموش: این کتاب با همکاری دکتر یدا... ثمره ترجمه گردید و در سال ۱۳۶۵ منتشر شد. این کتاب در دوره پنجم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شد. کتاب «زبانهای خاموش»، سرگذشت کوششها و تلاشهای پیگیر و توان‌فرسای دانشمندان را در حل معمای خطوط باستانی بازگو می‌کند و ما را با دقت‌نظر و روشهای علمی و نظام‌یافتة آنان در رمزگشایی این خطوط و نیز تحلیل علمی زبانهای باستانی آشنا می‌سازد. این کتاب در چهار فصل تنظیم گردیده است. در بخش اول، از رمزگشایی خطوط کهن خاور نزدیک از جمله: خط تصویرنگار هیروگلیف مصری، خطوط بین‌النهرین، انواع خطوط میخی بویژه خط میخی فارسی باستان که به گونه‌ای الفبایی بوده و نشانگر تحول شایان توجهی در تاریخ خط میخی است، به تفصیل سخن رفته است. در بخش دوم؛ رمزگشایی دیگر خطوط و زبانهای باستانی از جمله: آسیای صغیر، شمال آفریقا، سوریه، لبنان، فلسطین و نیز زبانهای ناشناختة ایتالیا مورد بحث قرار گرفته است و در بخش سوم؛ اصول و روشهای علمی رمزگشایی خطوط ناخوانده و زبانهای ناشناخته معرفی می‌شود و سرانجام در بخش چهارم؛ چند نمونه از خطوطی که هنوز رمزگشایی نشده‌اند و نیز تلاشهای دانشمندان برای رمزگشایی آنها ارائه می‌شود. پاره‌ای از اطلاعات سودمند دربارة اقوام، اشخاص، مکانها و نیز بعضی مآخذ جدیدتر و آگاهیهای دقیقتر توسط مترجمان به صورت پانوشت با ذکر منبع در پایان کتاب اضافه شده است
_ طلسم باران به زبان سغدی: مقاله-نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان ۱۳۴۸٫
_ فرهنگ زبان سغدی: این فرهنگ سغدی-فارسی- انگلیسی در سال ۱۳۷۴ منتشر شد. این کتاب در دوره چهاردهم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، از طرف وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی و برگزیده شده است. آشنایی با کتاب: «فرهنگ سغدی»: فرهنگ سغدی (سغدی- فارسی- انگلیسی)، بدرالزمان قریب، تهران: فرهنگان، ۱۳۷۴٫ زبان سغدی از شاخه زبانهای ایرانی میانه شرقی است که از قرن اول تا سیزدهم میلادی در گستره جغرافیایی عظیمی، از دریای سیاه تا چین، مردمانی ایرانی تبار بدان تکلم می کردند. این شاخه گروه های مختلفی را در بر می گیرد و از نظر تنوع و حجم ادبیات مهمترین زبان ایرانی میانه شرقی است. مؤلف این کتاب از بیست سال پیش به گردآوری واژه های سغدی همت گمارده است و حاصل این تلاش، فرهنگی غنی و جامع است که دانشمندان و پژوهشگران می توانند از آن بهره مند شوند. این فرهنگ از دو مقوله فارسی و انگلیسی و سه بخش تشکیل شده که این سه بخش عبارتند از: بخش اصلی، واژه یاب فارسی، واژه یاب انگلیسی.
_ قانون هم وزنی مصوت ها در زبان سغدی:مقاله-مجله دانشکده ادبیات، ۱۳۵۵٫
_ کتیبه تازه یافته خشایارشاه: مقاله- نشریه فرهنگ ایران باستان، ۱۳۴۶ مجلة دانشکده ادبیات، ۱۳۴۷،مجلة ایرانیکا آنتیکو، ۱۹۶۷ (انگلیسی)
_کشف کتیبه پهلوی در چین: مقاله -مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ۱۳۶۴
_ مآخذ و مدارک پیرامون سرزمین سغد: مقاله-مجله بنیاد فرهنگ، ۱۳۴۹، (انگلیسی)
_ مرز زبانی فارسی باستان و سغدی: مقاله-یادنامة ژان دومنانس، ۱۹۶۹، (انگلیسی)
_ وسنتره جاتکه: داستان تولد بودا به روایت سغدی است که در سال ۱۳۷۱ منتشر شد.
شعر و شاعری:
بدرالزمان قریب از هنر شاعری نیز بهره مند بوده است و برخی از اشعارشاندر گزینه‌ها و جنگ‌های شعر به ثبت رسیده؛ اما هنوز در مجموعه‌ای منتشر نشده است. ایشان در شعر سبک اساتید کهن را برگزید و به راه آنان رفت و در انواع شعر از قصیده، غزل، مثنوی، دوبیتی و رباعی طبع آزمایی کرده است.
ایشان در مصاحبه‌ای بیان نموده‌اند: شعر در زندگی من جایگاه ویژه‌ای دارد و بسیار بسیار به آن علاقه دارم. خودم هم گاهی شعر می نویسم و این روزها در فكرم است كه بتوانم اشعار پراكنده‌ام را هم جمع‌آوری كنم. از میان شعرا، فردوسی برای من جایگاه ویژه‌ای دارد و به عقیده‌ی من فردوسی زبان فارسی را زنده نگه داشته است.
یكی از شعرهایم را که دوست دارم، این است:
گل خنده زنان در دامن باغ شكفت
در خنده دلنشین غمی تلخ نهفت
از بوسه‌ی خورشید سرش خم شد و خفت
افسانه‌ی عمر گذران با من گفت
درگذشت:
بدرالزمان قریب، صبح ۷ مرداد ۱۳۹۹، در ۹۰ سالگی درگذشت. به گفته مدیر روابط عمومی فرهنگستان زبان و ادب فارسی «گویا» او بر اثر ابتلا به کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ درگذشته است.
مستند «بانوی واژه‌ها» ساخته‌ی محمد طالبی، برای بزرگداشت یاد و خاطره‌ی یگانه بدر زمانه، در تاریخ پنجشنبه ۹ مردادماه ۹۹، از شبکه چهار سیما پخش شد.
روانشان شاد!
یادشان گرامی باد!
منابع همراه با ویرایش:
_سایت بنیاد نخبگان استان مرکزی.
_ویکی‌پدیا و پانویس‌های مربوط.