پست های وبلاگ

رعایت اصول پایه‌ای نوشتار
سینا حشمدار

توجه: این متن نه یک رساله علمی‌ست و نه قصد دارد درباره مباحث علمی و تئوریک صحبت کند؛ بلکه تنها چند روش ساده و دم‌دستی برای بهبود وضعیت نگارش توصیه می‌کند و سعی دارد از ابهامات بکاهد.

رعایت کامل علائم نگارشی، شاید جز پایه‌ای‌ترین اصول و مبانی نوشتن باشد. بدیهی‌ست که وقتی به عنوان یک فارسی زبان از زبان فارسی برای برقراری ارتباط استفاده می‌کنیم باید تمامی اصول و قواعد آن را نیز رعایت کنیم. اصولی که به کررات دیده می‌شود که زیر پا گذاشته می‌شود و نادیده گرفته می‌شود.
دیگر فکر کنم رعایت نکردن نکات ساده‌ای که برای نقطه و ویرگول و چیزهایی از این قبیل وجود دارد از سهل‌انگاری ما نشات می‌گیرد وگرنه با یک نگاه سرسری به متنی که چنین اصولی را رعایت نکرده آشفتگی را به آسانی می‌توان در آن دید.

1. اولین و ساده‌ترین قانون 
نقطه، ویرگول، نقطه ویرگول و... به کلمه قبل می‌چسبند.
حالت اشتباه: ادبیات ما ، پایگاه ادبیات مستقل ایران
حالت درست: ادبیات ما، پایگاه ادبیات مستقل ایران
پرانتز( )، خط فاصله- -، گیومه «»، " " به کلمه بعد می‌چسبند.
حالت اشتباه: « ادبیات ما » یا - ادبیات ما -
حالت درست: «ادبیات ما» یا –ادبیات ما-

علت چیست؟
نقطه، نشانه‌ایست که نشان می‌دهد جمله به انتها رسیده است، پس متعلق به جمله قبل است و به همین منظور باید به کلمه آخر بچسبد. ویرگول و نقطه‌ویرگول نیز به همین صورت.

چطور این موضوع از خاطره‌مان نرود؟
برای به خاطر سپردن این نکته ساده در نظر داشته باشید که استفاده از این قانون‌ها باعث می‌شود که هیچ نشانه‌ای سرگردان نماند و محل اشاره آن معلوم شود. برای مثال اگر نقطه به کلمه قبل نچسبد، با قرار گرفتن کلمه در سر خط از آن جدا شده و به نشانه‌ای بی‌معنی در اول خط بعد تبدیل می‌شود.

چطور روی کیبورد فارسی ویرگول و نطقه‌ویرگول داشته باشیم؟
ویرگول ، در Word2007 به بالا از ترکیب دکمه‌های Shift+T تولید می‌شود و در Word2003 از ترکیب کلیدهای Shift+U
نقطه ویرگول در Word2007 به بالا از ترکیب کلید‌های Shift+Y تولید می‌شود و در Word2003 از ترکیب کلیدهای Shift+Y
نکته: توجه داشته باشید هنگام استفاده از برنامه TrayLayout تنظیمات صفحه کلید فارسی شما به تنظیمات Word2003 برمی‌گردد. این برنامه بسیار مفید است و با استفاده از آن می‌توانید در تمام محیط‌های ویرایشی از نیم‌فاصله بهرمند باشید. توضیحات تکمیلی را در اینجا بخوانید.

2. پرانتز و گیومه و...
پرانتز باز یا گیومه باز و... به کلمه اول می‌چسبد و پرانتز بسته و گیومه بسته به کلمه آخر. 
علت چیست؟
پرانتز و گیومه برای یک عبارت خاص به‌کار می‌روند به همین علت نباید از آن جدا بیافتند و این جدا افتادن می‌تواند آن‌ها را به نشانه‌هایی بی‌معنا تبدیل کند و از یک‌دستی متن بکاهد.

...ادبیات ما .
یا
...( ادبیات ما )

 

3. مبحث به‌ظاهر پبچیده نیم‌فاصله!
به گفته جعفر مدرس صادقی نیم‌فاصله مبحثی‌ست که پیشینه تاریخی زیادی دارد و حتا در متون کلاسیکی که درباره رسم‌الخط فارسی نوشته شده نیز به این موضوع اشاره‌های پراکنده‌ای شده است. بحث‌های ادیبان معاصر نیز بر سر این موضوع هم که به درازا کشیده و همچنان نیز ادامه دارد.
موضوع اصلی این است که برای نوشتن یک سری کلمات نه می‌توان از فاصله استفاده کرد و نه می‌توان آن‌ها را به هم چسباند زیرا در هر دو صورت یا اشکالات و ابهامات معنایی به وجود می‌‌آید و یا ظاهر نوشتار یک‌دستی و تمیزی خود را از دست می‌دهد. برای گریز از این مشکل مفهوم نیم‌فاصله پدید آمد. یعنی فاصله‌ای که دو جزء یک کلمه را به هم پیوند می‌دهد ولی باعث شکسته شدن حروف نمی‌شود.
برای مثال جمله‌ی زیر را در نظر بگیرید
آرام‌بخش‌ترین شب سال
که در حالات غلط به صورت‌های زیر می‌توان نوشت:
آرامبخش‌ترین شب سال
آرامبخشترین شب سال
آرام بخش ترین شب سال

در استفاده از نیم‌فاصله مشکل اساسی نبود اجماعی بر سر استفاده از آن است و همین موضوع منجر به پیچیدگی‌هایی شده که اکثریت را به سمتی سوق داده که بل‌کل از خیر این موضوع بگذرند و بین تمام کلمات فاصله بدهند.
در اینجا قصد دارم با مطرح کردن چند نکته ساده، این غول بی‌شاخ و دم را کمی آشناتر و قابل استفاده‌تر کنم. 
در ابتدا باید متذکر شوم که رعایت نیم‌فاصله چیزی مثل درست نوشتن املای کلمات، مهم و ضروری است و به هیچ وجه نباید به آن به چشم موضوعی تزئینی و صرفا برای زیبایی نوشته و روان‌خوانی نگاه کنیم.

بخش اول:
پیش‌وند و پس‌وند
پیش‌وند و پس‌وند برای زبان فارسی حکم نجات‌دهنده را دارد و اگر ما بخواهیم این زبان مرده را حداقل کمی زنده کنیم یا باید آن را از ریشه تغییر بدهیم-غیرممکن-، یا مصدرسازی بکنیم –غیرکاربردی- و یا با استفاده از همین پیش‌وندها و پس‌وندها به ترکیب‌سازی‌های جدید برسیم.
یکی از نقاط ابهام‌برانگیز استفاده از نیم‌فاصله هم همین پیش‌وند و پس‌وند است.

برای باز کردن قضیه سراغ یکی از پرکاربردترین مثال‌ها می‌روم:
"می" در ابتدای افعال استمراری. حال استمراری و گذشته استمراری.
مثل افعال: می‌کند، می‌روند، می‌شود، می‌شد، می‌بود و...
که به دو صورت غلط زیر نوشته می‌شود:
میشود و می شود
و حالت درست آن با استفاده از نیم‌فاصله به صورت مقابل است: می‌شود
مثال دیگر "ها" در انتهای کلمه، برای جمع بستن کلمات مفرد. 
که به دو صورت غلط زیر نوشته می‌شود:
ادبیاتیها یا ادبیاتی ها
درست: ادبیاتی‌ها

پس‌وند "تر" و "ترین" 
که به دو صورت غلط زیر نوشته می‌شود:
طولانیترین یا طولانی ترین
درست: طولانی‌ترین

علت استفاده از نیم‌فاصله در این مثال‌ها چیست؟
دقت کنید، از آنجایی که پیش‌وند و پس‌وند جزئی از کلمه نیستند ولی همان‌طور که از اسم‌شان پیداست به کلمه اضافه شده‌اند پس نمی‌توان آن‌ها را جدای از کلمه و با فاصله نوشت؛ از طرفی سرهم نوشتن‌شان هم باعث بهم ریختن شکل کلمه و ناخوانایی می‌شود. جدای از ناخوانایی این سرهم‌نویسی باعث عوض شدن معنی و درست شدن کلمات جدید می‌شود، در صورتی که پیش‌وند و پس‌وند قسمتی هستند که به کلمه اضافه می‌شوند و باعث اشتقاق می‌شوند و نباید تغییر در معنی بنیانی آن به‌وجود آورند.
برای مثال همین "می" اگر سر هم نوشته شود (میشود) بل‌کل شکل فعل را تغییر می‌دهد و اگر این رویه دنباله‌دار باشد و به تمام اشتقاق‌ها تعمیم یابد، در هر ترکیبی که از پیش‌وندها و پس‌وندها می‌سازیم با شکل جدیدی از کلمه مواجه می‌شویم و این خود اصول‌ نوشتار فارسی را به هم می‌ریزد و باعث سردرگمی و بدریختی می‌شود و یک‌دست‌نویسی از بین می‌رود.
جدا نوشتن این پیش‌وندها و پس‌وندها هم مشکلات دیگری به‌وجود می‌آورد. همان‌طور که گفتم پیش‌وند و پس‌وند جز اصلی کلمه نیست که بتوان آن را سرهم نوشت، و از طرفی چون به کلمه اضافه شده است، نمی‌توان آن را جدا نوشت و اینجاست که وجود نیم‌فاصله الزامی می‌شود و اگر نباشد معنا به هم می‌ریزد. 
حساب کنید چقدر تفاوت وجود دارد بین "شود" و "می‌شود"! و عدم استفاده از نیم فاصله می‌تواند به سادگی باعث جدا شدن دو قسمت اصلی یک کلمه از هم بشود و معنای آن را عوض کند.

برای اینکه سردرگمی در هنگام استفاده از نیم فاصله ایجاد نشود، همواره در نظر بگیرید که جدا افتادن دو بخش از یک کلمه باعث تغییر معنا می‌شود یا نه. 
اگر در سر هم نوشتن شک دارید، در نظر بگیرید که پیوسته‌نویسی باعث تغییر معنا و تغییر شکل کلمه نشود و اگر این اتفاق می‌افتد لزوم معنایی وجود داشته باشد. دقت کنید که همواره برای سرهم‌نویسی لزوم وجود دارد و تنها لزوم آن، شکل‌گیری کلمه‌ای جدید با معنای جدید است.

رعایت نیم‌فاصله در مثال‌های بالا بسیار ساده بود. جعفر مدرس‌صادقی اعتقاد دارد که برای کلمات تک هجایی باید از اصل پیوسته‌نویسی استفاده کرد-برای مثال شبها نه شب‌ها یا آنها نه آن‌ها-. من نه در سطحی هستم که بتوانم نظر ایشان را رد کنم و نه چنین قصدی را دارم، تنها نظرم این است که برای جا انداختن مفهومی به غایت غریب!! باید تا آنجا که به زبان لطمه وارد نمی‌شود از شاخ و برگ دادن‌های زیاد جلوگیری کنیم.

مشکل اصلی و ابهام اصلی در استفاده از نیم فاصله زمانی‌ست که به ترکیب‌ها و کلمات مرکب می‌رسیم. 
کتابخانه، گرمکن، شاخ‌وبرگ، گفت‌وگو، خلوص‌نیت، 
می‌شود قانون‌ها و راه‌حل‌های زیادی را برای پیوسته‌نویسی و جدانویسی ترکیب کلمات آورد ولی متاسفانه تعدد این قوانین و تبصره‌هایش تنها کار را پیچیده می‌کند. البته شاید در بررسی علمی و درست و حسابی این موضوع ناگزیر از مطرح کردن اصول گوناگونی باشیم ولی برای سهولت هر چه بیشتر و برای اینکه به قانونی مشترک برسیم اصل را بر ظاهر کلمه و عدم تغییر ظاهری آن می‌گذاریم و دو قانون زیر را اصل قرار می‌دهیم.

1. در ترکیب دو کلمه هیچ‌گاه از فاصله استفاده نمی‌کنیم. 
2. در ترکیب دو کلمه، اصل بر پیوسته‌نویسی است مگر اینکه پیوسته‌نویسی در کلمه‌ی جدید ایجاد بدخوانی کند یا شکل کلمه نامتعارف شود-این اتفاق معمولا در ترکیب کلمات دو و سه هجایی می‌افتد.- مثل:
علی‌آباد نه علیآباد، مه‌آلود نه مهآلود، هم‌اتاق نه هماتاق، دست‌ساز نه دستساز و...

پی‌نوشت1: باز هم تاکید می‌کنم که این مطلب تنها راه‌حل‌های ساده‌ای را پیشنهاد می‌کند. دوستانی که تمایل به تحقیق بیشتر در این زمینه دارند می‌توانند برای شروع به کتاب «اندر آداب نوشتار» نوشته‌ی جعفر مدرس‌صادقی رجوع کنند و در آنجا با مباحث جزئی‌تری در این‌باره آشنا شوند.
پی‌نوشت 2: برای داشتن نیم‌فاصله در دیگر محیط‌های نوشتاری، مانند چت‌روم‌ها، فیس‌بوک، وبلاگ‌ها و... باید نرم‌افزار زیر را دانلود و اجرا نمایید. حجم نرم‌افزار خیلی پایین است و به سادگی بر روی هر سیستم عاملی نصب می‌شود. توضیحات تکمیلی و شیوه استفاده از نرم‌افزار نیز به تفصیل در سایت خوابگرد آمده است.