پست های وبلاگ

 

 

                                                         بسمه تعالی

 

 

چاپ شده در روزنامه خبر جنوب _ سال 1401

و

نمایه شده در وبسایت : سیویلیکا _ سال 99

 

 

                            جلوه هایی از عرفان توحیدی در دیوان باباکوهی           

چکیده 

عرفان توحیدی شاهراه رسیدن به شناخت و رضایت الهی در دو جهان است . ومهم ترین یافته و آرزوی هر انسان با ایمان در تمام زندگانی است . و راز های عاشقانه ی آفرینش دو جهان و شناخت نور وجود حضرت خداوند در راز های ناب و کامل عرفان الهی است . بابا کوهی , حضرت خداوند را زیبا ترین و تنها معشوق جاودان دو جهان می داند . و اسلام را کامل ترین دین فرستاده ی خدا و راه شناخت و عرفان الهی بیان می کند . و هدف از آفرینش را بر خلاف  ظاهر شک انگیز و عجیب , شناخت و عشق وفادارانه به حضرت خداوند معرفی کند . و علاقه به جهان مادّی و جامعه ی مادّی گرا را فریبنده  و فانی بیان می کند . و عشق واقعی به حضرت خداوند , عشق بدون منفعت طلبی و در تمام لحظه ها , در نیّت , زبان و عمل , باید هدف زندگی باشد .

کلمات کليدي: باباکوهی , عرفان توحیدی
 

مقدمه :

عرفان وجود جاودان حضرت خداوند , نور بی پایان است  . و گنجینه ی مستی ماندگار عارف های توحیدی می باشد . شیخ علی معروف به باباکوهی از عارف های ماندگار و دلسوخته ی حضرت پروردگار است که در قرن چهارم هجری قمری در شهر شعر و عرفان ,  شیراز به دنیا آمد . باباکوهی در پایان عمر, به کوهی در شهر شیراز به عزلت عرفانی پرداخت . مقبره ی ایشان در همان کوه است . و زیارتگاه اهل عرفان است . به ایشان , دیوان شعری منسوب است که سرشار از عشق خالص و عرفان ناب الهی است . در زیر ,  به بررسی اشعار عرفان توحیدی آن عارف کامل ربّانی و صوفی دلسوخته می پردازیم .

 

متن :

بر خویش عاشقی تو نه بر خدای جاوید
وجهت چو یوسف آمد نفس تو شد زلیخا

همه , خود را عاشق حضرت خداوند می دانند . امّا در میدان عمل و  واقعیّت  , ظاهربین و نفس پرست و مغرور و شیفته ی وجود خویشتن هستند . آری , تنها وجود جاودان و تنها معشوق ماندگار دو جهان , حضرت یزدان است .
در خفا و در ملا دیدم خدا
در نشیب و در علا دیدم خدا
عشق ورزی و درنظر داشتن یاد , خواست و فرمان حضرت خداوند ,  در تمام لحظه ها همراه با عارف و عاشق حقیقی خدایی است . همچنین در سختی ها و در آسانی ها  باید , عاشق , راضی و شکرگزار حضرت یزدان بود .  زیرا حضرت خداوند آفریدگار تمام هستی و زندگانی است .
دیده ام خود را بچشم خود عیان
من هم از دید خدا دیدم خدا
در ادامه , عارف حقیقی به نکته ی مهمّی اشاره کرده است :
برای شناخت خویشتن باید اراده  و تصمیم داشت . و قلب معنوی و اندیشه ی خویشتن را به جستجو و کشف پرداخت تا عرفان نفس را یافت .
همچنین , برای خداشناسی , ازآموزه های فرستاده شده ی الهی و حدیث های اهل بیت (ع)  باید استفاده کرد . و این , راه صحیح معرفت الهی است .
در نماز و ورد و در تسبیح و ذکر
هم بشرع مصطفی دیدم خدا
تعلیم های عبادی , عاشقانه های دینی و دعاهای معرفت آموز و سرشار  از عشق ِ اسلام که از جانب حضرت خداوند و به وسیله ی آخرین و کامل ترین ِ پیامبرها یعنی حضرت احمد (ص) برای مسلمان ها به یادگار مانده است , مسلمان ها را  را به عشق و شناخت حضرت خداوند می رساند .
نه عرض نه جسم نه جوهر نه جان
نه چه و چون و چرا دیدم خدا
باباکوهی به نکته ی ماندگاری اشاره می کند :
تمام فرد ها و مؤمن های جهان , باید اصل وجود حضرت خداوند  را بپذیرند . زیرا چون و چرای پیدایش ذات و ماهیّت جسمانی یا روحانی حضرت پروردگار , معمّای بسیار پیچیده ای است . و ظرفیّت وجودی همه ی افراد , به اشتباه و غفلت کشیده می شود .

در ذره ذره بین رخ او را در آفتاب
کوهی مباش غافل از اسرار بو الوفا
تمام اجزا و موجودات دو جهان , نور دارند . و آن نور ِ خورشیدی بی پایان  , نورالسّماوات و الارض یعنی حضرت خداوند است.  و راز های آفرینش دو جهان ,  اعتقاد یافتن و عشق داشتن و وفاداری  به نور الانوار  یعنی حضرت یزدان است .
حق در وفای بنده مدارا کند بسی
ناید ز بی وفائی ما عار بوالوفا
در قیاس با عنایت و رحمت حضرت یزدان که آفریننده ی موجود های دو جهان و نعمت دهنده و  روزی دهنده ی آنها است ما قدر نشناس , کوتاهی کننده و بی توجّه هستیم . و از ابتدای آفرینش موجود ها , رحمت و عنایت و وفای حضرت خداوند , ادامه داشته است و خواهد داشت . و ذات وجود حضرت خداوند , خورشید وفا و بخشش جاودان است .

برای آنکه ظاهر گردد اسماء
تجلی میکند حضرت باشیاء
در تمام اشیا و موجود های جهان , نشانه ای برای شناخت صفات و و یژگی های حضرت خالق یعنی الله , می باشد .
جز او معروف و عارف گونه بینی
یکی بنمایدت اسم مسما
در دو جهان , تنها موجود ِ عارف , و منبع نور دو جهان حضرت خداوند است . همچنین , تنها موجود ِ مکشوف و غیر فانی دو جهان ,  حضرت ایزد است . و تمام آفریده های حضرت خداوند , وسیله ای برای شناخت ,  عشق ورزیدن  و اثبات ِ وجود و اظهار نیازمندی و بندگی ِ  در برابر عشق و معنای یکتای هر دو جهان , یعنی حضرت خداوند جاودان هستند .  
ز تقلیب ظهور آن ذات شارح
گهی پنهان نماید گاه پیدا
اصل ِ وجود ِ حضرت خداوند , آفریننده  و گسترش گر ِ کائنات بی کران است . و ظاهر جهان آفرینش , به خواست حضرت خداوند ,  فریبنده و سهل ِ ممتنع  است . و تصمیم ِ حضرت توحید برای آفرینش موجود ها و انسان ها این است :
یقین به همراه شک در ظاهر جهان ,  برای اثبات وجود خدا , آمیخته است .

ز غیر خود تبرا در ازل کرد
بوصل خویشتن دارد تولا
حضرت خداوند به خواست خود در هنگام آفرینش و ایجاد جهان , عشق و ولایت خود را مهم ترین امر برای آفریده ها قرار داد تا به وصال بهشت جاودان و عشق حضرت پروردگار اقدس برسند .  و عشق ورزیدن و پرداختن به غیر از وجود یگانه ی خود را , فانی و زودگذر بوجود آورد .

منزه باشد او از نفی و اثبات
چه حاصل شد بگو از لا و الا
وجود کامل حضرت خداوند درعرش , هیچ نیازی به غیر ندارد . و به خواست الهی ,  بنده ها و آفریده ها ,  محتاج ِ همیشگی حضرت آفریدگار هستند . همچنین , بنده های الهی باید به عشق ورزیدن به حضرت پروردگار بپردازند . و از شک و تردید و از دست دادن وقت در زندگی فانی و زود گذر و غفلت انگیز دنیوی , پرهیز کنند . تا به وعده ی بهشت الهی برسند .
گفتی بسوی ما آی بگذر ز دین و دنیا
از حضرت تو آید بر گوش و جان نداها
عاشق های حقیقی حضرت خداوند, دنیا و حتّی دین  ظاهری را فدا و فانی ِ حضرت یزدان جاودان می کنند . و هر لحظه را با خلوص قلب و نیّت , در راه  عشق و  فنای الهی , می گذرانند  . همچنین , حضرت ایزد مشتاق و مایل به عشق ورزی ما به وجود اَنور ِ و معشوق خویشتن است .
جهت مر جسم را باشد نه جانرا
مکن محبوس دریای روانرا
به خواست الهی , دنیای مادّی و جسمانی , محدودیّت دارد و فانی است . امّا , در جهان آخرت , روح انسان ها به خواست و با عشق حضرت ربّ , جاودان است .
در اینجا , عارف والا یعنی باباکوهی به نکته ی مهمّی اشاره می کند :
به خواست حضرت خداوند , روح ما ویژگی های والا و بی کرانی دارد . و باید ارزش و قدر آنرا در زندگی زود گذر و فانی یافت . و نباید با دوری از عشق ورزی به حضرت یزدان , آنرا تباه کرد .

چون کوهی شد فنا از خود بکلی
نشان گم کرد و دید آن دلستانرا

باید از تمام وابستگی ها و تعلقات نفسانی گذشت . و فانی ِ عشق و خواست حضرت خداوند بود. تا به عشق و وصال  حضرت توحید , رسید . که به خواست الهی , این راه بسیار دشوار است . امّا در عاقبت , نتیجه ی والایی خواهد داشت . 

بگذر از تقلید کانجا ظلمت است
هست در تحقیق صد نور و صفا
باید در دنیا ,  تقلید صِرف از جامعه  ی مادّی گرا و فانی را کنار گذاشت . و با اصول , کشف و جستجوی بر مبنای تعقّل و قلب عاشق الهی  , به نور حیات اُخروی و جاودانگی رسید .

خود انالحق گفتی و خود را بدار آویختی
فاش دیدند جمله بغداد اسرار شما

در اینجا , عارف و صوفی والا یعنی باباکوهی , به دار کشیدن ِ منصور حلّاج در بغداد , اشاره می کند :
باباکوهی ,  فنا خواهی منصور حلّاج را راز فاش شده بیان می کند  . و موجب عرفانی تر شدن و حیرت عارفانه ی جامعه می داند .

اعیان ثابته هست اسمای حضرت حق
دیدم همه مسماست کردم عیان عیان را

" اسماء الحسنا " ی حضرت خداوند  از ازل تا ابد , ثابت خواهند بود .  و دل و اندیشه ی ما را , عاشقانه  سوی زیباترین ذات دو جهان یعنی حضرت یزدان ,  رهنمون می شوند . و عارف های حقیقی حضرت پروردگار , عاشقانه تمام جهان را بخاطر زیباترین وجود و خالق زیبایی های دو جهان یعنی حضرت خداوند , غرق در زیبایی می بینند .
در احسن صور حق را خود نمود مطلق
گر دیده پاک داری بشناس گلرخان را
زیبایی های هستی ,  باید ما را متوجّه ِ زیباترین وجود دو جهان و خالق زیبایی یعنی حضرت خداوند کنند .

دریای وحدت حق موج و حباب دارد
انسان حباب میدان در بحر مردمان را
در دریای یکتا , بی کران و  موّاج ِ عشق ,  معرفت و وصال حضرت خداوند , سخن ها , ظاهربینی و دلبستگی ها به مردم جامعه ی مادّی گرا و فانی ,  جز حباب و از بین رفتن و بیهودگی نیست . 

ادب و علم و معرفت آموخت
عشق بازی است عقل کامل ما                     
هرچه در دنیا ,  از دانش ,  ادب و اخلاق والا و شناخت  , در کسب ِ کمال از حضرت خداوند به بنده های الهی عنایت می شود , تعقّل افراد را افزایش می دهد .
امّا بالاتر از عقل ِ زیاد و کامل , که  مقدّمه ی کمالات الهی است هم , عنصری وجود دارد :
عشق ورزیدن ِ بدون منفعت طلبی به حضرت معبود الله .

برزخ جان نوشت طاعت و فسق
او است پیوسته حق و باطل ما

برای رسیدن به خشنودی و رضایت حضرت ایزد ,  باید به اطاعت از آموزه های فرستاده شده ی خدا و دینی پرداخت . و از گناه های دینی دوری کرد .
و این ها مقدّمه است تا تنها عشق و خواست حضرت خداوند را در تمام لحظه ها بخواهیم . زیرا وجود الهی ,  تنها اراده ی دو جهان است . 

ایکه اندر ذات پاکت نیست چونی و چرا
در صفات و ذات نبود هیچ ریبی و ریا
...
وصف ذاتت هست قائم در صفات واجبت
نیست در کنه ربوبیت تو را ریب و ریا

عارف توحیدی , باباکوهی به نکته ی ماندگاری اشاره می کند :
 وجود پاک و خواست حضرت خداوند را باید بدون دلیل و برهان , پذیرفت . و بنا بر فرموده های الهی ,  در صفات مقدّس , ویژگی ها و اعمال حضرت خداوند , هیچ شک ,  تردید ,  تغییر ,  دوگانه بودن ِ ظاهر ِ خوب و باطن ِ بد  یعنی ریا داشتن , نیست .
همچنین , از صفت های حضرت خداوند که در کتاب الهی ِ درخشان قرآن مجید , نازل شده است . و در  جهان آفرینش موجود است ,  می توان به شناخت ذات و اصل وجودی حضرت یزدان رسید .
و , حضرت یزدان بدون هیچ تردیدی , ربّ و تربیت گر تمام ماسواالله تعالی است .

کوهیا آندم که گفت الله الست ربکم
ابتدای مظهر است این مظهرش بی منتها

خداوند درخشنده در آیه  ی 171 و 172 سوره ی  اعراف در کتاب درخشان قرآن , از  روز نخست ِ آفرینش انسان از تمام انسان ها پرسیده است :
" الستُ ربّکم " به معنای : " آیا من , ربّ ِ شما نیستم ؟ " .
و آن لحظه , ربوبیّت ِ الهی ِ خویشتن را از تمام انسان ها ,  اقرار گرفته است .
در اینجا , عارف خدایی یعنی بابا کوهی , روز نخست آفرینش انسان را , آغاز تجلّی توحیدی و جلوه گاه ِعشق وجود اَنور الهی بیان می کند .
آری , او , این جلوه را بنا بر فرموده ی خداوند بزرگ ,  برای موجود ها و بنده های الهی , بی پایان می داند  . و این اقرار ِ ربوبیّت را در دو جهان , همیشگی و دائم است . و دارای اهمّیت بی پایان در نیّت , زبان و اعمال بنده ها ,  باید باشد . 

خواند حق بر مصطفی از روی سرّ
مصحف و دیوان و دفتر نیم شب

در ادامه , عارف حقیقی ِ حضرت یزدان , باباکوهی به شب معراج نبوی (ص) اشاره می کند :
حضرت خداوند در شب معراج , در اندیشه و قلب حضرت احمد (ص) , راز های الهی , دین , آئین , حقیقت و عشق خویشتن را قرار داد . و به خواست حضرت یزدان , حضرت احمد (ص)  و دین اسلام , کامل ترین بشر و مذهب الهی برای همیشه خواهد بود . 

دوش می آمد بگوش جانم از حضرت خطاب
گفت بی صبری تو اندر راه فانی باشتاب

در ادامه , عارف الهی , باباکوهی به نکته ی ماندگاری اشاره می کند :
به خواست حضرت خداوند در مسیر عشق الهی , باید صبور بود . آری , عجله کردن در وصال حضرت ایزد , اشتباه و خسارت در دو جهان است.  و باید مراتب ِ عرفانی و عاشقانه ی حضرت معبود الله  را مرحله به مرحله طی کرد . و به فنای در عشق ِ حضرت یزدان رسید . که مقام ِ عارف کامل است .

روح کوهی را و جان جمله ذرات را
ذرۀ دیدم عدم اندر مشاع آفتاب

به خواست الهی ,  تمام موجود های جهان مادّی , فانی هستند . همچنین , تنها نور دو جهان که آفتاب بی کران است , وجود خداوند ِ درخشان ترین است . و به اراده ی خداوند بزرگ ,  ماسوا الله تعالی , وجود , جان و روح ناچیز و نیازمند ِ کامل به پرتو بی پایان حضرت ایزد هستند .  و خورشید انور ِ توحید , تنها وجود ِ بی زوال عالَم است . و تنها ,  خواست و نور حضرت خداوند است که در جهان پس از مرگ می تواند  , به ماسوا الله تعالی  که ذرّاتی بیش نیستند , هستی بدهد .

هم بچشم تو دیده ام روشن
شدت ذات تو است بر تو حجاب

ذات وجود حضرت خداوند , نورانی ترین ِ موجود های دو جهان است . و عارف حقیقی, آن نور را عاشقانه , باید بیابَد . همچنین , آن نور , شدّت و درخشش بی پایان دارد . و هیچ چشمی آنرا به صورت کامل , درک نخواهد کرد .

عرش اعظم را بروی آب دیدم نور محض
عرش در آب دو چشم ماست مانند حباب

عرش ِ درخشان ترین و جاودان حضرت خداوند , مُنتهای آرزوها و  رؤیایی ترین  ِمکان ها است . و عارف حقیقی خدایی , باید همواره در نیایش های الهی با اشک فراوان , عاشقانه به معبود دو جهان یعنی حضرت خداوند , انتظار وصال عشق الهی را داشته باشد . و اشک خالصانه ی عاشق های حضرت یزدان , ارزش بی پایان و جاوید دارد .

سرخ و اسفید و کبود و سیه و زرد یکیست
گر چه در دیده ما چهره خوبان زیباست

در اینجا , عارف خدایی یعنی باباکوهی به نکته ی ارزشمندی اشاره می کند :

عارف ها و عاشق های حقیقی حضرت خداوند , باید تمام آفریده های گوناگون و به ظاهر متفاومت حضرت یزدان را زیبا ببیند .
و زیبایی های فانی جهان مادّی , فریبنده ی دل ها است . امّا عارف حقیقی به زیبایی های دنیا که نگاه می کند با اندیشه ی نافذ و با قلب خالص , به آفریننده ی زیبایی ها  که  جاودان و همیشگی است , می رسد . هم چنین زیبا ترین ِ موجود های دو جهان ,  وجود حضرت خداوند است .

کوهیا میل به اعلی و به اسفل چکنی
چون همه اوست نه پستی بود و نه بالااست

ظاهر تمام موجودات جهان مادّی ,  چه  بزرگترین و چه کوچکترین  آنها,  و چه ظاهر ِ زیبا و چه ظاهر گناه آلود آن ها , برای اندیشه و قلب ما  , بسیار فریب دهنده است . و تمام ِ جهان مادّی , فانی و نابود شدنی است . و وجود حضرت خداوند ,  تنها معشوق ماندگار و وجود ِ جاودان دو جهان است . پس باید تنها عاشق و شیفته ی حضرت یزدان باشیم . و در جستجوی زیبایی های عجیب , متعدّد و متفاوت مادّیات , حضرت معشوق و معبود  یعنی الله را غفلت نکنیم . 
نحن اقرب آیتی بس روشن است
یعنی او نزدیکتر از ما بما است

بر اساس آیه ی 16 سوره ی " ق"  درکتاب درخشان قرآن که می فرماید : " وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ "  به معنای : " و ما انسان را خلق کرده‌ایم و از وساوس و اندیشه‌های نفس او کاملا آگاهیم که ما از رگ گردن او به او نزدیکتریم" .
 حضرت خداوند از عشق , اندیشه و نیّت های ما آگاه است . پس عشق به حضرت توحید را باید در تمام لحظه ها و مکان ها در افکار و دل خویش پرورش بدهیم . و حضرت یزدان , آگاه ترین حساب گر و نزدیک ترین  معشوق همیشگی ِ ماست .

عالم السری که پنهان نیست پیش او عیان
سر نگه دارید کان شه صاحب اسرار مااست

برای دانش ِ بی پایان حضرت خداوند ,  تمام راز های پنهان ِ دو جهان آشکار است . همچنین , بنا بر خواست الهی , حضرت خداوند , راز هایی را برای ماسوا الله تعالی ,  آشکار نمی کند .  و ما بنده ها و عاشق های حضرت یزدان ,  باید ادب را حفظ کنیم . و در راه بندگی و عشق  حضرت ایزد , صابر و راز پوش باشیم .

نتیجه :

تمام افراد , محتاج عشق به تنها معشوق جاودان دو جهان یعنی حضرت خداوند هستند . و باید با صبر فراوان در این راه سخت و عجیب ,  به خواست خداوند یکتا به حیات جاودان رسید . و عارف کامل ,  تمام هستی خود را فدای نور حضرت خداوند می کند . همچنین در روزگار ما , عرفان های باطل و انحرافی مانند : شیطان پرستی و ... در جهان پدید آمده است . و رو به رشد است , و باید با رجوع به عرفان ادیان توحیدی و عرفان الهی ِ اسلامی , شناخت حقیقت و سعادت در دو جهان را به دست آورد .

منبع :

باباکوهی , شیخ علی ؛ دیوان اشعار , نشر کتابفروشی معرفت , شیراز , 1353 .

 

 

 

 

نویسنده : سید محمد حسین شرافت مولا